नेल्सनच्या शहरांच्या कार्यात्मक वर्गीकरण पद्धतीचे विवेचन करा

c) Discuss Nelson's method of functional classification of towns.

नेल्सनची कार्यात्मक शहर वर्गीकरण पद्धत

परिचय

अमेरिकन भूगोलतज्ज्ञ हॉवर्ड नेल्सन यांनी १९५५ मध्ये शहरांचे त्यांच्या आर्थिक कार्याधारित वर्गीकरणाची पद्धत मांडली. यात सांख्यिकीय विश्लेषणाद्वारे शहरांची प्रमुख आर्थिक क्रियाकलाप ओळखली जाते.

मुख्य वैशिष्ट्ये

• वेगवेगळ्या आर्थिक क्षेत्रांतील (प्राथमिक, दुय्यम, तृतीयक) रोजगार डेटा विश्लेषित
• मध्यमान (Mean) आणि मानक विचलन (Standard Deviation) यावर आधारित निकष
• एकाधिक क्षेत्रांत प्रभुत्व असल्यास "बहुउद्देशीय शहर" म्हणून वर्गीकरण

पद्धतीच्या मुख्य पायऱ्या

1. डेटा संकलन: शहरातील सर्व आर्थिक क्षेत्रांतील रोजगाराचा डेटा गोळा करणे.
2. टक्केवारी गणना: प्रत्येक क्षेत्रातील कामगारांची एकूण रोजगारातील टक्केवारी काढणे.
3. सांख्यिकीय विश्लेषण:
   • प्रत्येक क्षेत्रासाठी मध्यमान (Mean) आणि मानक विचलन (SD) काढणे.
   • ज्या शहरांची टक्केवारी मध्यमान + १SD पेक्षा जास्त असेल, त्या क्षेत्रात ते शहर प्रभुत्वशाली.
4. वर्गीकरण: एकापेक्षा जास्त क्षेत्रात प्रभुत्व असल्यास "बहुउद्देशीय शहर" लेबल.

फायदे

• परिमाणात्मक आणि वस्तुनिष्ठ पद्धत
• शहरी नियोजनासाठी उपयुक्त
• आर्थिक प्राधान्यक्रम ठरविण्यास साहाय्य

मर्यादा

• ऐतिहासिक, सांस्कृतिक घटकांकडे दुर्लक्ष
• अनौपचारिक क्षेत्राचा डेटा विचारात न घेणे
• लहान शहरांसाठी अचूक निकष ठरविणे कठीण

निष्कर्ष

नेल्सनची पद्धत शहरांच्या आर्थिक स्वरूपाचे वैज्ञानिक विश्लेषण करते. मात्र, सामाजिक-ऐतिहासिक संदर्भाचा अभाव ही त्यातील मोठी मर्यादा आहे. तरीही, ही पद्धत UPSC परीक्षेसाठी महत्त्वाची आहे.