लोकसंख्या स्थलांतरावरील सिद्धांतांचे चिकित्सक परीक्षण करा."

c) Critically examine the theories on population migration

लोकसंख्या स्थलांतरावरील सिद्धांतांचे चिकित्सक परीक्षण

लोकसंख्या स्थलांतराचे विविध सिद्धांत त्यांच्या ऐतिहासिक, आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय संदर्भात विश्लेषित केले गेले आहेत. या सिद्धांतांची मर्यादा आणि योगदान यांचे खालील विवेचन केले आहे:

१. रेव्हनस्टाइनचे स्थलांतर नियम (१८८५)

मुख्य विचार: अंतर, आर्थिक कारणे, आणि लैंगिक फरक यांवर भर. उदा., स्त्रिया शहरांत जास्त स्थलांतरित होतात.

टीका: १९व्या शतकातील युरोपवर आधारित; आधुनिक ग्लोबलायझेशन, संघर्ष, किंवा पर्यावरणीय कारणे विचारात घेत नाही.

२. लीचा पुश-पुल मॉडेल (१९६६)

मुख्य विचार: स्थलांतर हे प्रेरक (दारिद्र्य, युद्ध) आणि आकर्षक (रोजगार, सुरक्षा) घटकांवर अवलंबून असते.

टीका: व्यक्तिगत निर्णय आणि सरकारी नियंत्रण (व्हिसा, सीमा) यांना दुर्लक्ष करतो.

३. निओक्लासिकल आर्थिक सिद्धांत

मुख्य विचार: मजुरीतील फरक आणि तर्कशुद्ध निर्णय हे स्थलांतराचे मूळ आहे.

टीका: सांस्कृतिक किंवा कौटुंबिक घटक दुर्लक्षित; 'परिपूर्ण माहिती' च्या गृहीतकावर अवास्तव अवलंबन.

४. द्वैत श्रम बाजार सिद्धांत

मुख्य विचार: विकसित देशांतील निम्न-वेतन श्रमाची मागणी स्थलांतराला प्रेरित करते.

टीका: वैश्विक दक्षिणेतील आर्थिक असमानतेचे मूळ कारण स्पष्ट करत नाही.

५. जागतिक व्यवस्था सिद्धांत

मुख्य विचार: उपनिवेशवाद आणि ग्लोबल कॅपिटलिझममुळे स्थलांतराचे स्वरूप निर्धारित होते.

टीका: व्यक्तीच्या निवडीच्या ऐवजी संरचनात्मक घटकांवर एकांगी भर.

६. स्थलांतराचा नवीन आर्थिक सिद्धांत

मुख्य विचार: कुटुंब हे एकक; जोखीम कमी करण्यासाठी स्थलांतर.

टीका: लिंगभाव आणि सामाजिक नेटवर्क्स यांना अपुरे लक्ष.

समकालीन मुद्दे आणि अंतर

• हवामान बदलामुळे होणारे स्थलांतर (जलवायू शरणार्थी) हे पारंपारिक सिद्धांतांत नगण्य.
• डिजिटल तंत्रज्ञान आणि सोशल मीडियाचा प्रभाव गृहीत धरला नाही.

निष्कर्ष

कोणताही एक सिद्धांत स्थलांतराच्या सर्व पैलू स्पष्ट करू शकत नाही. आर्थिक, सामाजिक, राजकीय आणि पर्यावरणीय घटकांचा समन्वयित अभ्यास आवश्यक आहे. UPSC दृष्टीकोनातून, बहुआयामी विश्लेषण आणि नवीन संशोधनाची आवश्यकता लक्षात घेणे गरजेचे आहे.