भौगोलिक वैशिष्ट्यांमुळे प्रादेशिक असमतोल निर्माण होतो." याचे परीक्षण करा.

b)Geographical traits lead to regional imbalances." Examine.

भौगोलिक वैशिष्ट्यांमुळे प्रादेशिक असमतोल

परिचय

प्रादेशिक असमतोल म्हणजे देशाच्या विविध भागांमध्ये आर्थिक, सामाजिक किंवा सांस्कृतिक विकासातील असमानता. भौगोलिक वैशिष्ट्ये हा या असमतोलाचा प्रमुख घटक आहे. भूप्रदेश, हवामान, नैसर्गिक स्रोत, आणि पर्यावरण यामुळे विकासाचे स्वरूप बदलते.

भौगोलिक घटकांचा प्रभाव

• भूरचना: डोंगराळ प्रदेश (उदा. हिमालय) येथे वाहतूक आणि उद्योगांसाठी अडचणी, तर मैदानी भाग (उदा. गंगेचे मैदान) येथे सुलभ विकास.
• हवामान: कोरडवाहू (राजस्थान) व विषम पर्जन्यमान असलेले प्रदेश शेतीसाठी अनुपयुक्त, तर सिंचन सुविधा असलेले भाग पीक उत्पादनात अग्रेसर.
• नैसर्गिक साधनसंपत्ती: खनिज संपन्न प्रदेश (झारखंड) येथे उद्योग विकसित, पण स्थानिक समुदायाला फायदा मर्यादित.
• समुद्रकिनारे: बंदरे आणि व्यापाराची सोय असलेले क्षेत्र (महाराष्ट्र, गुजरात) आर्थिकदृष्ट्या प्रगत.

भारतातील उदाहरणे

• पश्चिम घाटाच्या डोंगराळ भागात वाहतूक आणि औद्योगिकीकरणाचा अभाव.
• वायव्य भारतातील मरुस्थलीय प्रदेशात पाण्याची टंचाई.
• छत्तीसगढमधील जंगलांच्या अवस्थेमुळे आदिवासी समुदाय विकासापासून वंचित.

परिणाम

• आर्थिक विषमता: संसाधनांच्या वाटपातील असमानता.
• सामाजिक असमानता: शिक्षण, आरोग्य सेवांमध्ये फरक.
• राजकीय तणाव: प्रादेशिक विषमतेमुळे स्वायत्ततेची मागणी.

उपाययोजना

• भौगोलिक गरजांनुसार विशेष विकास योजना (उदा. हिमालयी राज्यांसाठी पायाभूत सुविधा).
• स्थानिक संसाधनांवर आधारित उद्योग प्रोत्साहन.
• जलसंधारण आणि सिंचन प्रकल्पांद्वारे शेतीचा विकास.

निष्कर्ष

भौगोलिक वैशिष्ट्ये ही प्रादेशिक असमतोलाची मूलभूत कारणे आहेत. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी स्थानिक पातळीवर अनुकूल धोरणे आणि समतोल विकासाचा दृष्टिकोन आवश्यक आहे.