नगरसमुच्चयांतील विविध समस्यांची कारणमीमांसा करा.

Account for the multiple problems of urban agglomerations.

नागरी संकुलनाच्या समस्यांचे विवेचन

प्रस्तावना:

नागरी संकुलन (Urban Agglomerations) म्हणजे मोठ्या शहरांसोबत जोडलेल्या उपनगरे, ग्रामीण भाग आणि सीमावर्ती प्रदेशांचा समूह. भारतात मुंबई, दिल्ली, बेंगलुरू सारख्या महानगरांमध्ये लोकसंख्येचा विस्फोट, अव्यवस्थित नियोजन आणि संसाधनांची कमतरता यामुळे गंभीर समस्या निर्माण झाल्या आहेत.

---

प्रमुख समस्या:

1. लोकसंख्येचा दबाव:
   • शहरांमध्ये ग्रामीण भागातून सतत लोकांचे पलायन होते. यामुळे गर्दी, स्लम (झोपडपट्ट्या), आणि घरांची तूट हे प्रमुख समस्यारूप आहे. उदा., मुंबईमध्ये ४०% लोकसंख्या स्लममध्ये राहते.
2. पायाभूत सुविधांवर ताण:
   • वाहतूक: रहदारीची गर्दी, अपुरी सार्वजनिक वाहतूक. दिल्ली-मुंबईसारख्या शहरांमध्ये दररोज २-३ तास प्रवास वाहतूक जाममुळे नष्ट होतात.
   • पाणी आणि वीज: असमान वाटप, गळती आणि अपुरा पुरवठा. चेन्नईसारख्या शहरांमध्ये पाण्याच्या टँकर्सवर अवलंबून राहावे लागते.
   • कचरा व्यवस्थापन: दररोज हजारो टन कचरा पेलण्याची असमर्थता. दिल्लीतील घाणाळयाचे पर्यावरणीय धोके.
3. पर्यावरणीय अधःपतन:
   • हवा प्रदूषण: वाहनांचे उत्सर्जन, औद्योगिक धूर यामुळे दिल्ली, कोलकाता येथे AQI (एर क्वालिटी इंडेक्स) धोकादायक स्तरावर पोहोचतो.
   • हरित क्षेत्रांचा नाश: अतिक्रमणामुळे शहरांमध्ये झाडे आणि मोकळी जागा कमी होत आहेत.
4. सामाजिक आणि आर्थिक असमानता:
   • उच्च बेरोजगारी, अपराध, आणि दारिद्र्य. मोठ्या शहरांमध्ये श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील फरक अधिक स्पष्ट होतो.
   • स्वस्त आवासाची कमतरता आणि असंघटित अर्थव्यवस्था (उदा., फुटपाथवरील व्यापार).
5. नियोजन आणि प्रशासकीय समस्या:
   • अनेक संस्थांची जटिलता (उदा., नगरपालिका, महानगरपालिका, एमआयडीसी) यामुळे निर्णय प्रक्रिया मंद होते.
   • भ्रष्टाचार, अकार्यक्षम बजेट वाटप आणि भूमिगत अर्थव्यवस्था (ब्लॅक मनी) यांमुळे विकास अडखळतो.

---

भारतीय संदर्भातील विशेष आव्हाने:

• अनौपचारिक वस्ती: मुंबईतील धारावी, दिल्लीतील सीलमपूर सारख्या स्लममध्ये मूलभूत सुविधांचा अभाव.
• महामार्गांवरील गर्दी: बेंगलुरूच्या IT कॉरिडॉरमध्ये ट्रॅफिकचे प्रमाण जागतिक स्तरावर सर्वात वाईट.
• जलस्तर खाली जाणे: बेंगलुरूमध्ये पिण्याच्या पाण्याचे ८०% स्रोत कोरडे पडले आहेत.

---

परिणाम:

• आरोग्यावर परिणाम: प्रदूषणामुळे श्वसन आजार, मानसिक ताण.
• आर्थिक नुकसान: वाहतूक जाममुळे उद्योगांना दरवर्षी लाखो कोटींचे नुकसान.
• सामाजिक तणाव: संसाधनांसाठी स्पर्धा, स्तरीकृत समाजरचना.

---

उपाययोजना आणि निष्कर्ष:

• शहरी नियोजन: स्मार्ट सिटी मिशन, AMRUT योजनेद्वारे पायाभूत सुविधा सुधारणे.
• दुय्यम शहरे विकसित करणे: ग्रेटर मुंबईऐवजी नवी मुंबईसारखे प्रकल्प.
• नागरी सहभाग: स्थानिक स्वराज्य संस्थांना अधिकार देऊन समस्यांवर लवकर निराकरण.

नागरी संकुलनाच्या समस्या ही "विकासाची छाया" आहे. टिकाऊ नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि सामूहिक जबाबदारी याद्वारेच या आव्हानांना सामोरे जाता येईल. भारताने 'समावेशक शहरीकरण' या संकल्पनेकडे लक्ष केंद्रित करावे.