सद्याच्या परिस्थितीत कृषी स्थानावरील वॉन थ्यूननच्या मॉडेलचे महत्त्व चर्चा करा.

Q.7 a) Discuss the relevance of Von Thunen's model on agricultural location in the contemporary context.

सद्य परिस्थितीत वॉन थ्यूननच्या कृषी स्थान मॉडेलचे महत्त्व

प्रस्तावना

१९व्या शतकात जोहान हेन्रिक वॉन थ्यूनन यांनी विकसित केलेले हे मॉडेल, शहरी केंद्रांभोवती कृषी उत्पादनाच्या स्थानिक व्यवस्थेचे विश्लेषण करते. मुख्यत्वे, वाहतूक खर्च, जमीन भाडे आणि मालाचा नाशवंतपणा यावर आधारित हे मॉडेल 'केंद्रीय स्थान सिद्धांत' म्हणून ओळखले जाते.

सध्याच्या संदर्भात महत्त्व

• नागरीकरण आणि जमीन वापर: महानगरांजवळील जमीन महाग असल्याने, तीव्र नाशवंत किंवा उच्च मूल्याची पिके (उदा., भाजीपाला, फुले) शहरांजवळच वाढवली जातात. हे वॉन थ्यूननच्या 'पहिल्या वलय' सारखेच आहे.
• वाहतूक तंत्रज्ञान आणि खर्च: आधुनिक वाहतूक सुविधांमुळे अंतर कमी झाले तरी, इंधन खर्च आणि लॉजिस्टिक्समुळे मॉडेलचे तत्त्वज्ञान अजूनही लागू आहे (उदा., धान्यपिके दूरवरच्या भागात).
• स्थानिक आणि शाश्वत शेती: 'फार्म-टू-टेबल' चळवळीतून, स्थानिक बाजारांसाठी शेतीला प्राधान्य दिले जाते, जे मॉडेलच्या केंद्रीयतेशी सुसंगत आहे.
• प्रादेशिक लागूकार्यता: विकसनशील देशांत (उदा., भारतातील ग्रामीण भाग) जेथे वाहतूक अडचणी आहेत, तेथे हे मॉडेल अजूनही पाळले जाते.

आव्हाने आणि मर्यादा

जागतिकीकरण, आयात-निर्यात, आणि तंत्रज्ञानामुळे मॉडेलची मर्यादा दिसते. तरीही, प्रादेशिक पातळीवर शेतीच्या नियोजनासाठी (उदा., महानगरपालिका योजना) त्याचे सैद्धांतिक योगदान महत्त्वाचे राहिले आहे.

निष्कर्ष

वॉन थ्यूननचे मॉडेल सद्य युगात पूर्णपणे लागू नसले तरी, शहरीकरण, जमीन संसाधन व्यवस्थापन, आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेच्या संदर्भात त्याचे तात्त्विक महत्त्व आहे. यूपीएससी दृष्टिकोनातून, हे मॉडेल भौगोलिक अर्थशास्त्र आणि शाश्वत विकासाच्या चर्चेत महत्त्वपूर्ण आहे.