मानवनिर्मित दुष्काळ नैसर्गिक दुष्काळांपेक्षा अधिक सामान्य होत आहेत." यावर भाष्य करा

b) Man-induced famines are becoming more common than nature-induced ones." Comment.

मानवनिर्मित दुष्काळ नैसर्गिक दुष्काळांपेक्षा अधिक सामान्य होत आहेत: भाष्य

प्रस्तावना

दुष्काळ ही एक जीवघेणी समस्या आहे. पारंपारिकदृष्ट्या, नैसर्गिक आपत्ती (उदा. अनावृष्टी, बेमौसम पाऊस) यांना दुष्काळाचे मुख्य कारण मानले जात असे. परंतु, आधुनिक काळात मानवनिर्मित घटक (राजकीय निर्णय, आर्थिक धोरणे, युद्ध इ.) दुष्काळाच्या प्रमाणात झपाट्याने वाढ करत आहेत. अभ्यास सूचित करतात की, आजच्या युगात मानवनिर्मित दुष्काळ नैसर्गिकांपेक्षा अधिक प्रबळ आहेत.

मानवनिर्मित दुष्काळांची प्रमुख कारणे

• औपनिवेशिक शोषण: ब्रिटिशांसारख्या साम्राज्यांनी भारतासारख्या देशांमध्ये जबरदस्तीची लागवड धोरणे (उदा. निर्यात-केंद्रीकरण) लागू केली. उदा. १९४३ चा बंगाल दुष्काळ, ज्यामध्ये ३० लाखांहून अधिक लोक मृत्युमुखी पडले.
• अपयशी शासनव्यवस्था: चीनमधील "ग्रेट लीप फॉरवर्ड" (१९५८-६१) योजनेमुळे ३ कोटी लोकांचा मृत्यू झाला. अन्नधान्याच्या उत्पादनावर राज्याचे नियंत्रण हे प्रमुख कारण होते.
• संघर्ष आणि युद्ध: यमन, सिरियासारख्या देशांमध्ये चालू असलेल्या युद्धांमुळे अन्नपुरवठा खंडित झाला आहे. २०२३ मध्ये सुदानमध्ये १.५ कोटी लोक दुष्काळग्रस्त आहेत.
• आर्थिक असमता: व्हेनेझुएलासारख्या देशांमध्ये चुकीच्या आर्थिक धोरणांमुळे अन्नटंचाई निर्माण झाली आहे.

नैसर्गिक दुष्काळांमधील मानवी हस्तक्षेप

नैसर्गिक दुष्काळांनाही मानवी कृतींमुळे तीव्रता येते. उदाहरणार्थ, १९८० च्या इथियोपियन दुष्काळात अनावृष्टी होती, परंतु सरकारच्या उपेक्षेमुळे ही समस्या वाढली. नोबेल पुरस्कारविजेता अमर्त्य सेन यांनी त्यांच्या एन्टायटलमेंट थियरी मध्ये स्पष्ट केले आहे: "दुष्काळ हा अन्नाच्या अभावापेक्षा, त्याच्या वितरणातील अपयशामुळे निर्माण होतो."

निष्कर्ष

मानवनिर्मित दुष्काळ टाळण्यासाठी परिणामकारक शासन, पारदर्शी धोरणे, आणि सामाजिक न्याय हे महत्त्वाचे आहेत. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि जनजागृतीद्वारे या संकटावर मात करता येईल. अशाप्रकारे, निसर्गापेक्षा मानवी चुका दुष्काळाचे प्रमुख कारण आहेत, हे सिद्ध होते.