मूलगामी भूगोलाच्या विकासात भूगोलशास्त्रज्ञांच्या योगदानाची चर्चा करा

मूलगामी भूगोलाच्या विकासात भूगोलशास्त्रज्ञांचे योगदान

प्रस्तावना:

१९६० आणि १९७० च्या दशकांमध्ये, पारंपरिक भूगोलशास्त्रावर प्रश्न उपस्थित करणारी मूलगामी भूगोल (Radical Geography) ही विचारधारा उदयास आली. या चळवळीचा मुख्य उद्देश समाजातील असमानता, पर्यावरणीय संकटे, आर्थिक शोषण यांसारख्या सामाजिक-राजकीय प्रश्नांशी भूगोलाचा संबंध जोडणे होता. या विचारसरणीच्या विकासात अनेक भूगोलशास्त्रज्ञांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

प्रमुख भूगोलशास्त्रज्ञ आणि त्यांचे योगदान:

• डेव्हिड हार्वे (David Harvey):
  - मार्क्सवादी भूगोलाचे जनक म्हणून ओळखले जाणारे हार्वे यांनी "Social Justice and the City" (1973) या ग्रंथाद्वारे शहरी असमानता, भांडवलशाहीचा प्रभाव आणि भूगोलातील वर्गसंघर्ष यावर प्रकाश टाकला.
  - त्यांनी "असमान भौगोलिक विकास" (Uneven Geographical Development) या संकल्पनेचा पुरस्कार केला.
• निल स्मिथ (Neil Smith):
  - त्यांनी Gentrification (शहरी पुनर्विकास) आणि भूसंपत्तीचे असमान वितरण या विषयांवर संशोधन केले.
  - "नवउदारवाद आणि भूगोल" या विषयावर त्यांचे विश्लेषण प्रभावी ठरले.
• डोरिन मॅसे (Doreen Massey):
  - मॅसे यांनी फेमिनिस्ट भूगोलाचा पाया घातला. त्यांनी लिंग, जागा आणि सामाजिक न्याय यांच्यातील संबंधांवर जोर दिला.
  - "स्पेस असा सामाजिक संबंधांचा निर्माता आहे" ही संकल्पना मांडली.
• विल्यम बंगे (William Bunge):
  - "एक्सप्लोरेशन इन मानवी भूगोल" या पुस्तकातून त्यांनी सामुदायिक-आधारित संशोधन (Activist Geography) चा आग्रह धरला.
  - शहरी गरिबी आणि नस्लवाद यांवर त्यांनी प्रयोगात्मक अभ्यास केले.
• मिल्टन सॅंटोस (Milton Santos):
  - ब्राझीलियन भूगोलशास्त्रज्ञ सॅंटोस यांनी "पर्यावरणीय न्याय" आणि "ग्लोबल साउथ" मधील असमानतेचे भूगोल स्पष्ट केले.

मूलगामी भूगोलाचे प्रभाव:

• सामाजिक न्यायाचा पुरस्कार: राजकीय आणि आर्थिक व्यवस्थेच्या भूगोलावरील प्रभावाचे विश्लेषण सुरू झाले.
• पर्यावरणीय चळवळीशी एकात्मता: जागतिक तापमानवाढ, नैसर्गिक स्रोतांचे शोषण यांवर लक्ष केंद्रित केले गेले.
• अंतःशास्त्रीय दृष्टीकोन: समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र यांसोबत भूगोलाचे एकीकरण झाले.

भारताच्या संदर्भात:

मूलगामी भूगोलाच्या तत्त्वांचा उपयोग शहरी झुग्गीवास्तव्यातील असमानता, ग्रामीण भागातील भूसंपत्तीचे वितरण, आदिवासी समुदायांचे विस्थापन यांसारख्या भारतीय प्रश्नांचे विश्लेषण करण्यासाठी होतो.

मूलगामी भूगोलाने भूगोलशास्त्राला एक सामाजिक-राजकीय साधन बनवले, ज्यामुळे केवळ भौतिक भूदृश्ये नव्हे तर मानवी संदर्भातील न्याय आणि समता यांवरही लक्ष केंद्रित केले गेले. हे योगदान आधुनिक भूगोलाच्या अभ्यासक्रमात मूलभूत ठरते.