विकास नियोजनासाठी जीवनसांख्यिकी (Vital Statistics) आवश्यक घटक आहेत." याचे सविस्तर स्पष्टीकरण द्या.

c) Vital statistics are necessary ingredients for development planning." Elaborate.

विकास आराखड्यासाठी महत्त्वाची सांख्यिकी (व्हायटल स्टॅटिस्टिक्स) आवश्यक घटक आहे.

विकास आराखडा म्हणजे देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रगतीसाठी योजना तयार करणे. यासाठी अचूक आणि विश्वासार्ह माहिती आवश्यक असते. 'व्हायटल स्टॅटिस्टिक्स' (जन्म, मृत्यू, लग्न, घटस्फोट, स्थलांतर इत्यादी संदर्भातील आकडे) ही तशी एक मूलभूत माहिती आहे. याचे विविध पैलू खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतील:

१. लोकसंख्येचे विश्लेषण आणि अंदाज

• जन्मदर आणि मृत्युदरावरून लोकसंख्येची वाढ, वयोसंरचना, लिंग गुणोत्र इत्यादीचा अंदाज येतो.
• हे डेटा शाळा, रुग्णालये, नोकऱ्या यासारख्या सेवांची योजना करण्यास मदत करते.

२. आरोग्य सेवांचे नियोजन

• मातृ मृत्युदर, बालमृत्युदर यावरून आरोग्य धोरणांना दिशा मिळते.
• रोगांच्या प्रसाराचा अभ्यास करून प्रतिबंधात्मक उपाययोजना केल्या जातात.

३. शैक्षणिक आणि सामाजिक उपक्रम

• मुलांच्या जन्मदरानुसार शाळा आणि शिक्षकांची गरज ठरविणे.
• स्त्री-पुरुष साक्षरतेच्या आकडेवारीतून लैंगिक समानतेचे धोरण तयार करणे.

४. आर्थिक धोरणे आणि संसाधन वाटप

• कार्यक्षम लोकसंख्येच्या आधारे रोजगार, उद्योग, पायाभूत सुविधांसाठी योजना.
• गरिबी रेषेखालील लोकसंख्येचे मूल्यांकन करून कल्याणकारी योजनांना प्राधान्य.

५. स्थलांतर आणि शहरीकरण

• ग्रामीण ते शहरी स्थलांतराचे प्रमाण ओळखून घर, वाहतूक, पाणीपुरवठा यासारख्या सेवांचे नियोजन.

६. धोरणांचे मूल्यांकन

• सरकारी योजनांच्या यशस्वीतेचे मापन करण्यासाठी बेसलाइन डेटा म्हणून वापर.
• उदा: बालमृत्युदर कमी झाला की, पोषण अभियान यशस्वी ठरले.

अशाप्रकारे, विकासाच्या प्रत्येक क्षेत्रातील निर्णयांना पाया देणारी 'व्हायटल स्टॅटिस्टिक्स' ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. म्हणूनच, अचूक डेटा गोळा करणे आणि त्याचे विश्लेषण करणे हे सरकारच्या प्राथमिकतेत असावे.