प्लेट टेक्टोनिक्सची संकल्पना
प्लेट टेक्टोनिक्स ही भूविज्ञानातील एक मूलभूत संकल्पना आहे, ज्यानुसार पृथ्वीचा कवच (लिथोस्फियर) अनेक मोठ्या आणि लहान प्लेट्समध्ये विभागला गेला आहे. ह्या प्लेट्स सतत हलत असतात (प्रतिवर्षी काही सेंटीमीटर वेगाने), त्यामुळे भूकंप, ज्वालामुखी, पर्वतरचना, आणि खंडांचा विस्थापन होतो.
प्लेट्सचे तीन प्रकारच्या सीमा:
- अभिसरण सीमा (Convergent Boundary): दोन प्लेट्स एकमेकांकडे सरकतात (उदा., हिमालय).
- अपसरण सीमा (Divergent Boundary): प्लेट्स एकमेकांपासून दूर सरकतात (उदा., मध्य-अटलांटिक रिज).
- रूपांतरित सीमा (Transform Boundary): प्लेट्स एकमेकांच्या बाजूने घसरतात (उदा., सॅन ॲंड्रेस फॉल्ट).
हिमालय पर्वताची निर्मिती
- कारण: भारतीय प्लेट (इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लेट) आणि युरेशियन प्लेट यांच्या अभिसरण सीमेवर घडलेली टक्कर.
- सुमारे ५ कोटी वर्षांपूर्वी, भारतीय प्लेट उत्तरेकडे सरकत युरेशियन प्लेटला भिडली.
- या टक्करीमुळे सेडिमेंटरी खडक (टेथिस समुद्राचे अवसाद) वरच्या दिशेने ढकलले गेले आणि हिमालय पर्वतरांगा तयार झाली.
- सध्या देखील भारतीय प्लेट उत्तरेकडे सरकत आहे (प्रतिवर्षी ~५ सेमी), म्हणून हिमालय पर्वताची उंची वाढत आहे.
प्लेट टेक्टोनिक्सची भूमिका:
- टक्कर होणाऱ्या प्लेट्समधील कंप्रेशन फोर्समुळे खडक वाकले गेले आणि वर उचलले गेले.
- या प्रक्रियेला फोल्ड माउंटेन्स म्हणतात.
(डायग्राम सुचवा: भारतीय आणि युरेशियन प्लेट्सची टक्कर दर्शविणारे क्रॉस-सेक्शन.)
ॲपलाचियन पर्वतांची निर्मिती
- कारण: सुमारे ३० कोटी वर्षांपूर्वी उत्तर अमेरिकन प्लेट आणि आफ्रिकन प्लेट यांच्यातील अभिसरण सीमेवर झालेली टक्कर.
- या टक्करीमुळे पॅंजिया हा महाखंड तयार झाला.
- टक्करीमुळे खडक वाकले गेले आणि ॲपलाचियन्स सारख्या फोल्ड माउंटेन्सची निर्मिती झाली.
- पॅंजिया विभक्त झाल्यानंतर, ॲपलाचियन्सची उंची कमी झाली (वाऱ्यामुळे होणाऱ्या क्षरणामुळे).
प्लेट टेक्टोनिक्सची भूमिका:
- ॲपलाचियन्स हे विलीन पर्वत आहेत, कारण टक्कर थांबल्यानंतर प्लेट्सची हालचाल बंद झाली आणि क्षरणामुळे पर्वताची उंची कमी झाली.
(डायग्राम सुचवा: पॅंजिया महाखंड आणि ॲपलाचियन्सची निर्मिती दर्शविणारा नकाशा.)
तुलना: हिमालय vs ॲपलाचियन
| पैलू | हिमालय | ॲपलाचियन |
|---|---|---|
| वय | ५ कोटी वर्षे (तरुण) | ३० कोटी वर्षे (जुने) |
| प्लेट सीमा | सक्रिय अभिसरण सीमा | निष्क्रिय सीमा (विलीन) |
| उंची | वाढत आहे (सतत टक्कर) | क्षरणामुळे कमी |
| उदाहरण | सक्रिय पर्वतरचना | प्राचीन पर्वतरचना |
यूपीएससीसाठी महत्त्वाचे मुद्दे
- प्लेट टेक्टोनिक्सची भूमिका: पर्वतनिर्मिती (ऑरोजेनी), भूकंप, ज्वालामुखी यांचे मूलभूत स्पष्टीकरण.
- हिमालयाचे सातत्य: भारतीय प्लेटची सतत हालचाल हिमालयातील भूकंपांसाठी जबाबदार.
- ॲपलाचियन्सचे महत्त्व: प्राचीन टक्कर आणि पॅंजिया महाखंडाचा पुरावा.
संदर्भ डायग्राम:
- कन्व्हर्जंट बाउंडरी: प्लेट्सची टक्कर → फोल्ड माउंटेन्स.
- पॅंजिया महाखंड: ॲपलाचियन्सची निर्मिती दर्शविणारा ब्रेकअप.
निष्कर्ष: प्लेट टेक्टोनिक्सची संकल्पना हिमालय आणि ॲपलाचियन्ससारख्या पर्वतांच्या निर्मितीचे वैज्ञानिक स्पष्टीकरण देते, ज्यामुळे भूगर्भशास्त्राच्या अभ्यासासाठी ती महत्त्वाची ठरते.
0 Comments