भूगोल विषयातील अभ्यासामध्ये पर्यावरणवाद हे एक संकल्पनात्मक तत्त्वज्ञान म्हणून पुन्हा एकदा उदयास येत आहे." यावर भाष्य करा.

Q.8 a)There is a rejuvenation of environmentalism as a paradigm in geographical studies." Comment.

भूगोलशास्त्रात पर्यावरणवादाचा पुनरुज्जीवन : टिप्पणी

पर्यावरणवाद हे एक प्रमुख प्रतिमान (Paradigm) म्हणून भूगोलाच्या अभ्यासक्षेत्रात पुन्हा प्रभावी होत आहे. हा बदल जागतिक पर्यावरणीय आव्हाने, स्थायित्वाची गरज आणि मानव-निसर्ग संबंधांच्या नव्या व्याख्येमुळे घडत आहे.

१. ऐतिहासिक पाया आणि बदल

• ◼️ निर्धारकता ते संभववाद: १९व्या शतकातील 'पर्यावरणीय निर्धारकता' (Environmental Determinism) पासून आधुनिक 'सामाजिक-पर्यावरणीय संवाद' या कल्पनेकडे झुकणे.
• ◼️ १९७० चे दशक: 'क्लब ऑफ रोम'च्या 'Limits to Growth' अहवालाने भूगोलशास्त्रज्ञांमध्ये पर्यावरणवादाकडे लक्ष वेधले.

२. पुनरुज्जीवनाची प्रमुख कारणे

• ◼️ हवामान बदलाचे संकट: IPCC च्या अहवालांनी भूगोलाच्या अभ्यासाला पुन्हा पर्यावरण-केंद्री केले.
• ◼️ मानव-निसर्ग द्वैताचे संपुष्टात येणे: 'अन्ट्रोपोसीन युग' या संकल्पनेने मानवी प्रभावाचे भूवैज्ञानिकीकरण केले.
• ◼️ SDGs चा प्रभाव: UN च्या १७ स्थायी विकास उद्दिष्टांमध्ये भूगोलशास्त्राची भूमिका वाढली.

३. सध्याच्या अभ्यासाचे स्वरूप

• ◼️ प्रादेशिक विश्लेषण:
  • ● हिमालयातील ग्लेशियर पिघळणे आणि त्याचे सामाजिक परिणाम
  • ● सुंदरबनमधील जलस्तरवाढीचे स्थानिक समुदायांवर प्रभाव
• ◼️ सिद्धांत निर्मिती:
  • ● पॉलिटिकल इकॉलॉजी (David Harvey)
  • ● एको-फेमिनिस्ट भूगोल (वंश आधारित पर्यावरणीय अन्यायाचा अभ्यास)

४. भारतीय संदर्भातील उदाहरणे

• ◼️ नीती निर्मिती: राष्ट्रीय हरित प्राधिकरण (NGT), स्वच्छ गंगा मोहीम
• ◼️ समुदाय-आधारित चळवळी: चिपको आंदोलन, सिल्व्हिकल्चरवर आदिवासी ज्ञान

निष्कर्ष:

भूगोलशास्त्रातील हा 'हरित वळण' (Green Turn) केवळ शैक्षणिक चर्चेपुरता मर्यादित नाही. तो जागतिक धोरणनिर्मिती, स्थानिक संसाधन व्यवस्थापन आणि सामाजिक न्याय यांना एकत्र जोडणारा आधारस्तंभ बनत आहे. पर्यावरणवादाचे हे पुनरुज्जीवन 'अस्तित्वाच्या भूगोल' (Geography of Survival) ची नवी व्याख्या करते.