लोकसंख्येविषयीचे मार्क्सचे विचार अधिक मानवतावादी आहेत." यावर भाष्य करा.

Marx's view on population is more humanistic." Comment.

मार्क्सचे लोकसंख्याविषयक विचार: मानवतावादी दृष्टिकोन

परिचय

कार्ल मार्क्सचे लोकसंख्येसंदर्भातील विचार थॉमस माल्थसच्या मतांपेक्षा मूलगामीपणे भिन्न आणि मानवतावादी आहेत. माल्थसच्या 'लोकसंख्या सिद्धांत'च्या तीव्र विरोधात, मार्क्सने लोकसंख्येच्या समस्येचे मूळ सामाजिक-आर्थिक व्यवस्थेतील विषमता आणि भांडवलशाहीच्या संरचनेत शोधले.

मार्क्स vs माल्थस: मूलभूत फरक

• माल्थसचा सिद्धांत: लोकसंख्या ही भौतिक संसाधनांपेक्षा वेगाने वाढते आणि दारिद्र्य, रोग हे 'नैसर्गिक नियंत्रण' आहेत.
• मार्क्सची प्रतिक्रिया: "लोकसंख्या समस्या" ही खोटी कल्पना आहे. समस्या लोकसंख्येमध्ये नसून संसाधन वितरणाच्या असमानतेत आहे. भांडवलशाहीत निर्माण झालेली 'श्रमिकांची राखीव फौज' (Reserve Army of Labour) ही या व्यवस्थेची रचना आहे.

मानवतावादी पैलू

मार्क्सच्या विचारसरणीतील मानवतावाद खालील बाबतीत स्पष्ट होतो:

1. व्यक्तीऐवजी व्यवस्थेवर टीका: गरीबीला 'लोकसंख्या वाढ' कारणीभूत ठरवण्याऐवजी, तो भांडवलशाहीच्या शोषणकारक स्वरूपावर भाष्य करतो.
2. समतावादी समाजाची कल्पना: समाजवादी व्यवस्थेत उत्पादनाची साधने सामूहिक नियंत्रणात असल्याने प्रत्येकाला गरज भागेल, अशी त्याची धारणा.
3. मानवी गरजांवर भर: संसाधनांचा वापर 'नफा' नव्हे तर 'मानवी कल्याण' यासाठी व्हावा, हा मार्क्सचा मूलभूत आग्रह.

टीका आणि प्रासंगिकता

काही समीक्षक म्हणतात, मार्क्सने पर्यावरणीय मर्यादा किंवा तंत्रज्ञानाच्या भूमिकेकडे पुरेसे लक्ष दिले नाही. तथापि, वर्गसंघर्ष आणि सामाजिक न्याय यावर केलेला भर हा त्याच्या मानवतावादाचा पाया आहे. आजच्या जागतिक असमानता आणि जलवायू संकटाच्या पार्श्वभूमीवर, संसाधन वाटपाच्या न्याय्य पद्धतीची मागणी करणारा हा विचार अधिक प्रासंगिक ठरतो.

निष्कर्ष

मार्क्सचा लोकसंख्याविषयक दृष्टिकोन केवळ आर्थिक विश्लेषण नसून, मानवी मूल्ये आणि समानतेवर आधारित समाजनिर्मितीचे तत्त्वज्ञान आहे. 'लोकसंख्या' ही समस्या नसून, तिच्यावर उपाययोजना शोधण्याची ही मानवतावादी पध्दत यूपीएससी परीक्षेतील विद्यार्थ्यांसाठी महत्त्वाची आहे.