विकास नियोजनामध्ये पर्यावरणीय खर्चाचा घटक समाविष्ट असतो." यावर चर्चा करा

e) Development planning has a component of environmental cost." Discuss.

विकास नियोजनामध्ये पर्यावरणीय खर्चाचा समावेश: चर्चा

प्रस्तावना

विकास नियोजन ही कोणत्याही देशाच्या प्रगतीची आधारशिला आहे. परंतु, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण, आधारभूत संरचना यामुळे पर्यावरणीय अवनती होते. त्यामुळे, आधुनिक नियोजनात पर्यावरणीय खर्च (Environmental Cost) या घटकाचा समावेश अपरिहार्य झाला आहे.

पर्यावरणीय खर्चाचे स्वरूप

• नैसर्गिक स्रोतांचा क्षय (जल, वन, खनिजे).
• प्रदूषण (वायू, जल, ध्वनी).
• जैवविविधतेत घट.
• हवामान बदलाचे परिणाम.

समावेशाची गरज

1. शाश्वत विकास (Sustainable Development): पर्यावरणाचे संवर्धन करत विकासाचे लक्ष्य साध्य करणे.
2. आर्थिक मूल्यमापन: पर्यावरणीय नुकसानीचा आर्थिक अंदाज घेऊन खर्च-लाभ विश्लेषण.
3. कायदेशीर बंधन: पर्यावरण (संरक्षण) कायदा, १९८६, आंतरराष्ट्रीय करार (पॅरिस करार) पालन.

आव्हाने

• विकास आणि पर्यावरण यातील संतुलन.
• EIA (Environmental Impact Assessment) अहवालातील गैरप्रकार.
• ग्रामीण भागात जागरुकतेचा अभाव.

भारतातील उदाहरणे

• नमामि गंगे: गंगा नदीचे संवर्धन.
• हरित भारत मिशन: वनक्षेत्र वाढवणे.
• चिपको चळवळ: पर्यावरणरक्षणासाठी सामुदायिक प्रयत्न.

निष्कर्ष

पर्यावरणीय खर्चाचा विचार केल्याशिवाय "विकास" ही संकल्पना अधू राहते. समग्र नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि जनसहभाग यामुळेच शाश्वत भविष्य निर्माण होऊ शकते.