दुर्मिळ प्रजातींच्या विलुप्ततेच्या संदर्भात वन्यजीव संवर्धनासाठी उपाय सुचवा

Suggest the measures of wild-life conservation with reference to extinction of rare species.

दुर्मिळ प्रजातींच्या विलुप्ततेच्या संदर्भात वन्यजीव संवर्धनाचे उपाय

१. संरक्षित क्षेत्रांचा विस्तार आणि व्यवस्थापन:

• राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये आणि जैवविविधता हॉटस्पॉट्सच्या निर्मितीद्वारे दुर्मिळ प्रजातींच्या नैसर्गिक आवासाचे संरक्षण.
• उदा.: काजीरंगा (गेंडे), पेरियार (बिबट्या), आणि सुंदरबन (बंगाल टायगर).

२. प्रजाती-केंद्रित संवर्धन योजना:

• विशिष्ट संकटग्रस्त प्रजातींसाठी संवर्धन प्रकल्प सुरू करणे.
• उदा.: प्रकल्प टाईगर, प्रकल्प एलिफंट, आणि गिबन्स, ग्रेट इंडियन बस्टर्डसाठी विशेष कार्यक्रम.

३. कायदे आणि आंतरराष्ट्रीय करारांची अंमलबजावणी:

• वन्यजीव (संरक्षण) कायदा, १९७२ च्या तरतुदींचा कडक पालन.
• CITES (वन्य प्राण्यांच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारावरील करार) ला अनुसरून चंदन, हत्तीदंड, आणि अस्वल पित्त यासारख्या अवैध व्यापारावर नियंत्रण.

४. स्थानिक समुदायांचा सहभाग:

• वन्यजीव संरक्षणासाठी ग्रामीण समुदायांना जागरूक करणे आणि त्यांना आर्थिक प्रोत्साहन देणे.
• उदा.: जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय शहरीकरण मिशन (JNNURM) अंतर्गत पर्यावरण-अनुकूल शेती प्रोत्साहन.

५. संशोधन आणि तंत्रज्ञानाचा वापर:

• जीन बँक, टिश्यू कल्चर, आणि कृत्रिम गर्भाधानाद्वारे दुर्मिळ प्रजातींची संख्या वाढवणे.
• GPS, ड्रोन्स, आणि कॅमेरा ट्रॅप्सच्या मदतीने प्राण्यांच्या गतिविधींचे निरीक्षण.

६. पर्यावरण पुनर्संचयन:

• नैसर्गिक वास्तव्ये नष्ट झालेल्या भागात पुनर्वनीकरण करणे.
• उदा.: नर्मदा बचावो अभियान, वन महोत्सव योजना.

७. शिक्षण आणि जागृती:

• विद्यार्थ्यांमध्ये वन्यजीव संवर्धनाची जाणीव वाढवण्यासाठी शालेय अभ्यासक्रमात समावेश.
• NGO (उदा.: WWF, वन्यजीव ट्रस्ट) आणि सरकारी मोहिमांद्वारे जनजागृती.

८. जलवायू बदल आणि मानव-वन्यजीव संघर्ष व्यवस्थापन:

• हवामान बदलामुळे प्रभावित होणाऱ्या प्रजातींसाठी अनुकूलन योजना तयार करणे.
• मानव-वन्यजीव संघर्ष कमी करण्यासाठी बफर झोन तयार करणे आणि शेतकऱ्यांना नुकसानभरपाई देणे.

९. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य:

• वैश्विक स्तरावर संशोधन, तंत्रज्ञान, आणि निधीची देवाणघेवाण करणे.
• उदा.: IUCN (आंतरराष्ट्रीय प्रकृती संरक्षण संघटना) सोबत समन्वय.

१०. अंमलबजावणी आणि निधी वाढवणे:

• वन्यजीव गुन्हे नियंत्रित करण्यासाठी विशेष टास्क फोर्स तयार करणे.
• संवर्धनासाठी सरकारी आणि आंतरराष्ट्रीय निधी वाढवणे.

निष्कर्ष:

दुर्मिळ प्रजातींच्या विलुप्ततेला रोखण्यासाठी एकात्मिक धोरण आवश्यक आहे. यासाठी कायदेशीर अंमलबजावणी, तंत्रज्ञानाचा वापर, स्थानिक समुदायांचा सहभाग, आणि जागतिक सहकार्य यांचा समतोल साधणे गरजेचे आहे. संवर्धन हे केवळ पर्यावरणाच्या दृष्टीने नव्हे तर मानवी संस्कृती आणि भविष्याच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे आहे.

(UPSC परीक्षेत, भारतातील यशस्वी संवर्धन उदाहरणे आणि आंतरराष्ट्रीय करारांचा उल्लेख करणे गुणदायी ठरू शकते.)