भारतात लॅटराइट मृदेचे वितरण आणि शेतीसाठी तिचा विशिष्ट उपयोग स्पष्ट करा

Bring out the distribution of Laterite soils in India and their specific use for agriculture

भारतातील लॅटराइट मृदेचे वितरण आणि शेतीतील उपयोग

वितरण:

भारतातील लॅटराइट मृदा प्रामुख्याने उष्ण आणि आर्द्र हवामानाच्या प्रदेशांमध्ये आढळते. ही मृदा खालील राज्यांत मोठ्या प्रमाणात पसरलेली आहे:

1. पश्चिम घाटाच्या पर्वतीय प्रदेशात: केरळ, कर्नाटक, महाराष्ट्र (कोकण, रत्नागिरी) आणि तामिळनाडूच्या काही भागांत.
2. पूर्व घाटात: ओडिशा, आंध्र प्रदेश, पश्चिम बंगाल आणि छत्तीसगढमध्ये.
3. उत्तर-पूर्व भारत: मेघालय, आसाम आणि नागालँडमध्ये देखील लॅटराइट मृदा आढळते.
4. द्वीपकल्पीय पठार: मध्य आणि दक्षिण भारतातील उंच प्रदेशांवर ही मृदा वाळूच्या स्वरूपात असते.

मृदेची वैशिष्ट्ये:

• लाल-तपकिरी रंग (लोह ऑक्साईडमुळे).
• आम्लयुक्त pH (५.५ ते ६.५), सेंद्रिय पदार्थांची कमतरता.
• पोषक तत्वांची कमी प्रमाणात उपलब्धता, विशेषत: नायट्रोजन, पोटॅशियम आणि फॉस्फरस.
• ओलावा टिकवून ठेवण्याची क्षमता कमी, पाण्याचा निचरा चांगला.

शेतीतील विशिष्ट उपयोग:

1. झाडी पिके: लॅटराइट मृदा आम्लयुक्त असल्याने काजू, चहा, कॉफी, रबर, ताग आणि नारळ यासारख्या पिकांसाठी योग्य आहे. केरळ आणि कर्नाटकमध्ये या पिकांची लागवड मोठ्या प्रमाणात केली जाते.
2. मसाले आणि फळे: मिरची, मोची, सुपारी आणि आंबा यासारख्या पिकांना या मृदेत यशस्वीरित्या वाढवले जाते.
3. सस्य फेरफार: शेतजमिनीत चुना टाकून मृदेची आम्लता कमी केली जाते. सेंद्रिय खत आणि NPK खतांचा वापर करून सुपीकता वाढवण्यात येते.
4. टिकाऊ शेती: झुडूप पद्धतीची शेती (उदा., कॉफी-चहा बागाईत) आणि पाझर तंत्रज्ञान या मृदेसाठी योग्य.

आव्हाने आणि उपाययोजना:

• पोषक तत्वांची कमतरता आणि ओलावा टिकवण्याची अक्षमता ही मुख्य आव्हाने आहेत.
• सेंद्रिय शेती, पडीक जमीन व्यवस्थापन आणि पाण्याच्या साठवणुकीच्या तंत्रांद्वारे या मृदेची उत्पादकता सुधारता येते.

निष्कर्ष:

लॅटराइट मृदा भारताच्या विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशांसाठी महत्त्वाची आहे. योग्य व्यवस्थापन आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून येथे नफ्यातक्त पिके घेता येतात. परंतु, पारंपारिक धान्य पिकांसाठी ही मृदा अनुपयुक्त आहे, त्यामुळे विशिष्ट पिकांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.

(UPSC परीक्षेसाठी, नकाशावरील लॅटराइट मृदा क्षेत्रे ओळखणे आणि त्यांच्या शेतीवरील प्रभावाचे विश्लेषण करणे उपयुक्त ठरेल.)