भारतातील कृषी आधारित उद्योगांसमोरील समस्या व विशेषतः कापड उद्योगाच्या समस्या
प्रस्तावना:
भारतातील कृषी आधारित उद्योग (Agro-based Industries) हे देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा महत्त्वाचा भाग आहेत. यात कापड, साखर, ज्युट, ताग इ. उद्योगांचा समावेश होतो. या उद्योगांना कच्चा माल शेतीवरून मिळतो, पण त्यांना अनेक संरचनात्मक व पर्यावरणीय समस्यांना तोंड द्यावे लागते.
कृषी आधारित उद्योगांच्या सामान्य समस्या:
- कच्च्या मालाची अनिश्चितता:
- शेती ही पावसावर अवलंबून असल्याने पीक उत्पादनात चढ-उतार होतात.
- साठवणुकीच्या अपुर्या सोयी व वाहतूक व्यवस्थेमुळे पिकांचा नाश होतो.
- नवीन तंत्रज्ञानाचा अभाव:
- शेतकरी व उद्योगांमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग मर्यादित.
- प्रक्रिया करण्याच्या पद्धती जुनी असल्याने उत्पादकता कमी.
- आर्थिक समस्या:
- लहान उद्योगांना बँक कर्ज मिळण्यात अडचणी.
- सरकारी धोरणे व तरतुदी अपुर्या.
- जागतिक स्पर्धा:
- परदेशी उत्पादनांशी स्पर्धा करण्यासाठी गुणवत्ता व किमतीत समस्या.
- कृत्रिम धागे (सिंथेटिक फायबर) सारख्या पर्यायांमुळे मागणीत घट.
- पर्यावरणीय समस्या:
- प्रदूषण नियंत्रणासाठी खर्चाचा बोजा.
- पाण्याची कमतरता व जलसंधारणाचा अभाव.
कापड उद्योगाच्या विशिष्ट समस्या:
- कापूस उत्पादनातील अडचणी:
- कापसाच्या पिकांवर कीटकांचा (उदा. बॉलवर्म) हल्ला व कीटकनाशकांचा वाढता खर्च.
- BT कापूस बियांच्या दर्जा व किमतीसंबंधी समस्या.
- ऊर्जा व तंत्रज्ञानाची समस्या:
- मिल्समध्ये वीज पुरवठा अनियमित व महाग.
- जुनी यंत्रसामग्रीमुळे उत्पादनक्षमता कमी (उदा. चीन, बांग्लादेशशी तुलना).
- संघटित व असंघटित क्षेत्रातील विषमता:
- लहान व मोठ्या उद्योगांमध्ये समन्वयाचा अभाव.
- हातमाग कामगारांना पुरेसा आधार न मिळणे.
- निर्यातीतील अडचणी:
- आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत गुणवत्ता मानकांची पूर्तता न होणे.
- करार व सबसिडीमुळे परदेशी स्पर्धकांशी असमान स्पर्धा.
- पुरवठा शृंखलेतील तोटे:
- मध्यस्थांचे अधिक्षेप व कापसाच्या किमतीतील अस्थिरता.
- शेतकऱ्यांना थेट बाजारपेठेशी जोडण्याचा अभाव.
निष्कर्ष:
कृषी आधारित उद्योगांना सुधारण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान, पुरेसा पायाभूत सुविधा व स्थिर धोरणे आवश्यक आहेत. कापड उद्योगासाठी विशेषतः मूल्यवर्धित उत्पादनांकडे लक्ष केंद्रित करून जागतिक बाजारपेठेत स्थान मिळविणे गरजेचे आहे.
0 Comments