"भारतातील थर्मल पॉवर प्लांट्स (उष्मा विद्युत केंद्रे) आणि कोळसा खाणी यांचे स्थान एकमेकांसाठी अनुकूल नाहीत. याचे विश्लेषण करा."

Location of thermal power plants and coal fields in India are not mutually conducive. Analyse.

उत्तर:

भारतातील थर्मल पॉवर प्लांट्स (उष्मा विद्युत केंद्रे) आणि कोळसा खाणी (कोल फील्ड्स) यांचे स्थान परस्परांसाठी अनुकूल नसण्याची कारणे खालीलप्रमाणे विश्लेषित करता येतील:

---

१. भौगोलिक विषमता:

• कोळसा खाणींचे केंद्र: भारतातील ८०% कोळसा खाणी झारखंड, छत्तीसगड, ओडिशा, पश्चिम बंगाल या राज्यांमध्ये केंद्रित आहेत.
• विद्युत गरजा: मोठ्या प्रमाणात विद्युत गरजा असलेले औद्योगिक केंद्रे (महाराष्ट्र, तामिळनाडू, गुजरात) ही कोळसा खाणीपासून भौगोलिकदृष्ट्या दूर आहेत. त्यामुळे कोळसा वाहतूक खर्च आणि लॉजिस्टिक्सची समस्या निर्माण होते.

---

२. पर्यावरणीय मर्यादा:

• कोळसा खाणीचे परिणाम: खाण उत्खननामुळे जमिनीची धूप, जलस्रोतांचे प्रदूषण आणि हवेची गुणवत्ता खराब होते. यामुळे या प्रदेशांत थर्मल प्लांट्स स्थापन करणे पर्यावरणीयदृष्ट्या जोखमीचे ठरते.
• जलसंपत्तीची कमतरता: थर्मल प्लांट्ससाठी प्रचंड प्रमाणात पाणी (कूलिंगसाठी) आवश्यक असते. पण कोळसा खाणीचे प्रदेश (उदा., छत्तीसगड) हे पाण्याच्या कमतरतेने ग्रस्त आहेत.

---

३. अवसंरचनात्मक अडचणी:

• वाहतूक व्यवस्था: कोळसा खाणीपासून प्लांट्सपर्यंत कोळसा पोहोचवण्यासाठी रेल्वे आणि रस्त्यांची पुरेशी सुविधा नाही. उदा., झारखंडमधील काही खाणींमध्ये रेल्वे कनेक्टिव्हिटीचा अभाव.
• ग्रीड कनेक्टिव्हिटी: दूरस्थ कोळसा क्षेत्रांमध्ये प्लांट्स बांधल्यास, विजेचे पारेषण (Transmission) करताना ऊर्जेचे नुकसान (Transmission Loss) होते.

---

४. राजकीय आणि नियामक समस्या:

• राज्यांच्या धोरणांतील फरक: कोळसा उत्पादक राज्ये (ओडिशा, छत्तीसगड) त्यांच्या कोळसा इतर राज्यांना पुरवण्याऐवजी स्वतःच्या प्लांट्ससाठी वापरू इच्छितात.
• पर्यावरणीय परवानग्या: नवीन प्लांट्स आणि खाणींसाठी पर्यावरण मंजुरी मिळविण्यास अडचण येते. उदा., महानदी बेसिनमधील प्लांट्सवर पाण्याच्या वापराविरोधी निर्बंध.

---

५. आर्थिक कारणे:

• वाहतूक खर्च: कोळसा वाहतूक करण्याचा खर्च (Freight Cost) विजेच्या किमतीवर भार टाकतो. २०२२ मध्ये, भारतात कोळशाच्या वाहतुकीवर दरवर्षी ~३०,००० कोटी रुपये खर्च होतो.
• आयातित कोळसा: किनारी प्रदेशांतील प्लांट्स (उदा., गुजरात) आयातित कोळसा वापरतात, कारण देशांतर्गत कोळसा पोहोचवणे स्वस्त नाही.

---

६. भारतातील उदाहरणे:

• तलचर (ओडिशा): येथे कोळसा खाणी आणि प्लांट्स आहेत, पण पाण्याच्या कमतरतेमुळे प्लांट्सची कार्यक्षमता कमी आहे.
• कोरबा (छत्तीसगड): कोळसा खाणी आणि प्लांट्स असूनही, हवेचे प्रदूषण इतके की प्लांट्स बंद करावे लागतात.

---

निष्कर्ष:

कोळसा खाणी आणि थर्मल पॉवर प्लांट्स यांच्या स्थानांमधील असमन्वय हा भौगोलिक, पर्यावरणीय, आणि अवसंरचनात्मक मर्यादांमुळे निर्माण झाला आहे. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी, कोळसा वाहतुकीची कार्यक्षमता वाढवणे, क्लीन कोल टेक्नॉलॉजीचा वापर, आणि नवीनकरणीय ऊर्जेकडे झुकणे गरजेचे आहे. UPSC परीक्षेत हे विश्लेषण भारताच्या ऊर्जा धोरणांशी जोडून स्पष्ट करावे लागेल.

---

टिप: परीक्षेत "परस्पर अनुकूल नाही" या बिंदूवर भर देऊन, भारताच्या ऊर्जा सुरक्षा आणि कोळसा संकटांशी संबंधित तथ्ये जोडणे उपयुक्त ठरेल.