जलविभाजक (Water Divide) प्रवाह प्रणाली (Drainage Pattern) कशी ठरवतो, हे समजावून सांगा.

How is drainage pattern determined by the water divide?

उत्तर:
जलविभाजक आणि प्रवाह प्रणाली (Drainage Pattern) यांचा परस्पर संबोध खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येईल:

१. जलविभाजकाची व्याख्या:

जलविभाजक ही एक उंच भौगोलिक रेषा असते, जी दोन समीपवर्ती जलसंग्रहण क्षेत्रांना (drainage basins) विभक्त करते. उदाहरणार्थ, पर्वतरांग, पठार, किंवा उंच प्रदेश हे जलविभाजक बनतात.

२. जलविभाजकाचा प्रवाह प्रणालीवर परिणाम:

• जलविभाजकाच्या स्थानानुसार नद्यांचा प्रवाह दिशा ठरते. उदा., हिमालयातील जलविभाजकामुळे गंगा, यमुना इ. नद्या दक्षिणेकडे वाहतात.
• जलविभाजकाचा उंचीचा बदल प्रदेशाचा ढाल (slope) ठरवतो, त्यामुळे नद्यांचे प्रवाह पद्धती (drainage pattern) निर्माण होते.

३. प्रवाह प्रणालीचे प्रकार व जलविभाजकाशी संबंध:

• शाखामय प्रणाली (Dendritic): समतळ किंवा एकसारख्या खडकांमध्ये, जलविभाजकापासून नद्या वृक्षाच्या फांद्यांसारख्या रचनेत वाहतात. उदा., गंगेचे मैदान.
• जाळीदार प्रणाली (Trellis): पर्वतीय किंवा वलित (folded) प्रदेशात, जलविभाजकाच्या समांतर व लंब दिशांत नद्या वाहतात. उदा., हिमालयातील काही प्रदेश.
• केंद्रात्मक प्रणाली (Radial): जलविभाजक हा एकटी उंची (ज्वालामुखी किंवा गुंफाळ पठार) असतो, त्यामुळे नद्या केंद्रापासून सर्व दिशांना वाहतात. उदा., अरवली पर्वत.

४. भारतातील उदाहरणे:

• हिमालय: तीव्र जलविभाजकामुळे नद्यांचा वेग जास्त आणि गहरी खोरे तयार होतात.
• दख्खनचे पठार: जलविभाजकाच्या मंद ढालामुळे नद्या शाखामय प्रणालीत वाहतात (उदा., गोदावरी).

५. निष्कर्ष:

जलविभाजक हा प्रवाह प्रणालीचा आधारभूत घटक आहे. प्रदेशाची भूविज्ञान, स्थलाकृती, व ढाल यांना अनुसरून जलविभाजक प्रवाह पद्धती ठरवतो. UPSC परीक्षेसाठी हे संकल्पना भारताच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांसह समजावून घेणे आवश्यक आहे.

---

टिप: UPSC मध्ये स्पष्ट व्याख्या, प्रकार, आणि भारतीय उदाहरणे देऊन संक्षिप्त पण संपूर्ण उत्तर लिहिणे गरजेचे आहे.