भारताच्या शेजारी देशांवर असलेल्या राजकीय प्रभाव निश्चित करण्यात भूप्रदेश (भौगोलिक रचना) कसा महत्त्वाचा ठरतो, हे स्पष्ट करा.

Bring out the role of terrain in determining India's political influence over neighbouring countries.

**भारताच्या भूप्रदेशाचा शेजारी देशांवरील राजकीय प्रभाव ठरविण्यातील भूमिका**

भारताचा भूप्रदेश (टेरेन) हा त्याच्या शेजारी देशांवरील राजकीय प्रभाव निर्धारित करण्यात महत्त्वाचा घटक आहे. भौगोलिक वैशिष्ट्ये, जसे की पर्वतरांगा, नद्या, वाळवंटे आणि समुद्रकिनारे, यामुळे भारताची रणनीतिक स्थिती, सुरक्षा धोरणे आणि कूटनीतिक संबंध प्रभावित होतात. पुढील मुद्दे या भूमिकेचे विश्लेषण करतात:

१. हिमालय पर्वतरांगा आणि उत्तरेकडील सीमा:

• हिमालय ही "नैसर्गिक सीमा" म्हणून भारताला चीन, नेपाळ आणि भूतानसोबतच्या सीमेवर सुरक्षितता पुरवते. परंतु, लद्दाख आणि अरुणाचल प्रदेशातील उंच प्रदेश आणि दुर्गम वाटा यामुळे सैन्याची तैनाती आणि पुरवठा अवघड होते.
• चीनसोबतचे सीमा विवाद (जसे की डोकलाम आणि गालवान) आणि नेपाळसोबतच्या कालापाणी प्रदेशातील तणाव हे थेट भूप्रदेशाच्या संवेदनशीलतेवर अवलंबून आहेत.

२. थार वाळवंट आणि पाकिस्तानसोबतची सीमा:

• राजस्थानमधील थार वाळवंट आणि सिंधू नदीचे मैदान हे पाकिस्तानसोबतच्या सीमेचे नैसर्गिक अडथळे आहेत. या प्रदेशातील वाळूचे विस्तीर्ण क्षेत्र आणि अत्यंत तापमान हे युद्धक क्रियाकलापांना मर्यादित करते.
• सियाचीन ग्लेशियरसारख्या हिमनदी प्रदेशांवर नियंत्रणासाठीचा स्पर्धा हा भूप्रदेशाच्या कठीण परिस्थितीमुळे तीव्र आहे.

३. पूर्वेकडील नदीप्रणाली आणि बांगलादेश/म्यानमार:

• ब्रह्मपुत्र, गंगा, आणि इतर नद्या भारत, बांगलादेश, आणि म्यानमार यांना जोडणाऱ्या जलमार्गांचे नेटवर्क तयार करतात. पाण्याच्या वाटपावर आधारित करार (जसे की गंगा करार) हे भारताच्या कूटनीतीत महत्त्वाचे साधन बनतात.
• मिझोरम आणि नागालॅंडमधील दुर्गम डोंगराळ प्रदेश आणि दऱ्याखोऱ्यांमुळे म्यानमारसोबतच्या सीमेवर अतिरेकी गटांची चळवळ नियंत्रित करणे अवघड आहे.

४. दक्षिणेकडील समुद्रकिनारा आणि श्रीलंका/मालदीव:

• भारताचा विस्तीर्ण समुद्रकिनारा आणि अंदमान-निकोबार बेटे हे हिंदी महासागरातील नौदल प्रभुत्व सुनिश्चित करतात. हे भारताला श्रीलंका, मालदीव, आणि इतर लहान बेटदेशांवर राजकीय प्रभाव टाकण्यास सक्षम करते.
• चीनच्या "स्ट्रिंग ऑफ पर्ल्स" रणनीतीला प्रतिसाद म्हणून भारताचे समुद्री सुरक्षा धोरण हे भूप्रदेशाच्या स्थानिक महत्त्वावर आधारित आहे.

५. वायव्येकडील पर्वतीय प्रदेश आणि अफगाणिस्तान:

• जम्मू-काश्मीरमधील पीर पंजाल पर्वतरांगा आणि काराकोरम दर्रा हे अफगाणिस्तानसोबतच्या ऐतिहासिक संबंधांना आकार देतात. हा प्रदेश आजही पाकिस्तान-अधिकृत काश्मीर (PoK) मधील तणावाचे केंद्र आहे.

मूल्यांकन आणि परिणाम:

• भारताचा भूप्रदेश हा त्याच्या शेजारी देशांसोबतच्या सुरक्षा धोरणे, सीमा व्यवस्थापन, आणि जल-ऊर्जा संसाधनांच्या वाटपावर प्रत्यक्ष प्रभाव टाकतो. उदाहरणार्थ, चीनसोबतच्या सीमा विवादात हिमालयची भूमिका किंवा पाकिस्तानसोबतच्या सियाचीन प्रश्नात हिमनदीचे महत्त्व.
• तसेच, दुर्गम प्रदेशांमुळे अवैध घुसखोरी, दहशतवाद, आणि संसाधनांच्या स्पर्धा यांना चालना मिळते, ज्यामुळे राजकीय संबंध तणावग्रस्त होतात.

भूप्रदेश हा भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा एक "नैसर्गिक सहयोगी" आहे. त्याच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांमुळे भारताला काही ठिकाणी रणनीतिक फायदे मिळतात, तर काही ठिकाणी त्याचे निराकरण करण्यासाठी द्विपक्षीय करार आणि सैन्यीकरणाची गरज भासते. शेजारी देशांवरील प्रभाव राखण्यासाठी भूप्रदेशाचे व्यवस्थापन आणि त्याचा सुयोग्य वापर हे भारताच्या कूटनीतीचे गाभा आहे.