कावेरी नदीच्या पात्र प्रदेशामधील सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय भूमिकांचे ठळकपणे वर्णन करा

Highlight the socio-economic and ecological roles of River Cauvery in its riverine tract.

कावेरी नदीच्या नदीमार्गातील सामाजिक-आर्थिक व पर्यावरणीय भूमिका

प्रस्तावना:

कावेरी नदी, दक्षिण भारतातील "दक्षिणेची गंगा" म्हणून ओळखली जाणारी ही नदी, कर्नाटक, तमिळनाडू, केरळ व पुद्दुचेरीमधून वाहते. तिच्या नदीमार्गात (रिव्हराइन ट्रॅक्ट) ही नदी सामाजिक-आर्थिक समृद्धीचा पाया तर उभारते, तसेच पर्यावरणीय संतुलन राखण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

---

सामाजिक-आर्थिक भूमिका:

1. कृषी व उद्योगांसाठी जीवनरेषा:
   • कावेरी डेल्टा (तमिळनाडू) हा "तांदूळाचा भांडार" म्हणून प्रसिद्ध आहे. नदीचे पाणी सिंचनासाठी वापरून धान्य, ऊस, कापूस इ. पिकांचे उत्पादन केले जाते.
   • कृष्णराज सागर (कर्नाटक) व मेट्टूर धरण (तमिळनाडू) सारख्या प्रकल्पांमुळे विद्युत निर्मिती व पाणी वाटपाची सोय होते.
2. पाणीपुरवठा व रोजगार:
   • नदीकाठच्या शहरांना (उदा. म्हैसूर, तिरुचिरापल्ली) पिण्याच्या पाण्याचा मुख्य स्रोत.
   • मत्स्योद्योग, नदीवाहतूक, व पर्यटन (उदा. शिवसमुद्रम धबधबा) यांमुळे हजारो लोकांना रोजगार.
3. सांस्कृतिक व धार्मिक महत्त्व:
   • तलकावेरी (कावेरीचा उगमस्थान) व तिरुचिरापल्ली येथील मंदिरे ही तीर्थक्षेत्रे आहेत.
   • नदीला "पुण्यसलिला" मानले जाते; त्यावरील उत्सव (उदा. कावेरी संगमम) सामाजिक एकात्मता वाढवतात.

---

पर्यावरणीय भूमिका:

1. जैवविविधतेचे संवर्धन:
   • कावेरीच्या नदीमार्गातील ओलसर जमीन, तसेच कावेरी वन्यजीव अभयारण्य (कर्नाटक) येथे असलेली लुप्तप्राय प्रजाती (उदा. मगर, गंडेर मासे) संरक्षित आहेत.
   • नदीचे खोरे हे पक्षी, सरपटणारे प्राणी व वनस्पतींचे नैसर्गिक निवासस्थान आहे.
2. पर्यावरणीय संतुलन:
   • नदीचे वार्षिक पूर हे जमिनीची सुपीकता वाढवतात व भूजल पुनर्भरण करतात.
   • नदीकाठची वनस्पती (उदा. आंबा, बांबू) मातीची धूप रोखते व कार्बन शोषण करते.
3. हवामान नियमन:
   • नदीमार्गातील ओलावा हा प्रदेशाच्या हवामानाला समशीतोष्ण राखतो.
   • कावेरीचे जलचर पारिस्थितिकी तंत्र (उदा. आर्द्रभूमी) हे स्थानिक हवामानावर सकारात्मक प्रभाव टाकते.

कावेरी नदी ही केवळ पाण्याचा स्रोत नसून, ती दक्षिण भारताच्या सामाजिक-आर्थिक व्यवस्था आणि पर्यावरणीय आरोग्याचा आधारस्तंभ आहे. तथापि, प्रदूषण, पाण्याचा अतिदोहन, व राज्यांमधील पाणी वाटपाचे वाद यामुळे या भूमिका धोक्यात आहेत. नदीचे सर्वांगीण व्यवस्थापन व संवर्धन हे भविष्यातील पिढ्यांसाठी गरजेचे आहे.