हरित क्रांतीच्या विविध नकारात्मक परिणाम असूनही 'नवीन हरित क्रांती'ची मागणी का आहे, याचे सविस्तर स्पष्टीकरण द्या.

In spite of various negative impacts of Green Revolution, there is a demand for New Green Revolution'. Elaborate.

हरित क्रांतीच्या नकारात्मक परिणामांनंतरही 'नवीन हरित क्रांती' ची गरज का?

प्रस्तावना:

१९६०-७० च्या दशकातील हरित क्रांतीमुळे भारतात अन्नधान्य उत्पादनात भरारी आली व देश अन्नसुरक्षित झाला. तथापि, या क्रांतीमुळे पर्यावरणीय अधःपात, मातीची झीज, पाण्याची कमतरता, आणि शेतकऱ्यांमधील असमानता वाढली. अशा पार्श्वभूमीवर, आज 'नवीन हरित क्रांती' ची मागणी केली जात आहे. यामागील कारणे व त्याची आवश्यकता स्पष्ट करणे गरजेचे आहे.

---

जुन्या हरित क्रांतीचे नकारात्मक परिणाम:

1. पर्यावरणीय समस्या:
   • रासायनिक खतांमुळे मातीची सुपीकता कमी होणे.
   • भूजल पातळीत घट (उदा. पंजाबमध्ये ट्यूबवेलचा अतिदोहन).
2. सामाजिक-आर्थिक असमानता:
   • मोठ्या शेतकऱ्यांना फायदा, तर लहान शेतकरी कर्जबाजारी.
   • पारंपारिक बियाणे व जैवविविधतेचा नाश.
3. आरोग्य धोके:
   • कीटकनाशकांमुळे मानवी आरोग्यावर परिणाम (उदा. कर्करोग).

---

नवीन हरित क्रांतीची गरज:

1. लोकसंख्या वाढ आणि अन्नधान्य मागणी:

   २०५० पर्यंत भारताची लोकसंख्या १.६ अब्ज होण्याचा अंदाज; अन्नधान्य उत्पादन दुप्पट करणे गरजेचे.

2. हवामानबदलाचे आव्हान:

   कोरडवाहू शेतीवर अवलंबून प्रदेशांसाठी पिकांच्या हवामान-सहिष्णू जाती विकसित करणे.

3. शाश्वत शेतीची आवश्यकता:
   • जैविक शेती, जलसंधारण, व प्राकृतिक स्रोतांवर अवलंबून रहाणे.
   • मृदा आरोग्य योजना सारख्या सरकारी उपक्रमांद्वारे मातीची गुणवत्ता सुधारणे.
4. तंत्रज्ञानाचा वापर:
   • अचूक शेती (Precision Farming): ड्रोन, आयओटी, आणि डिजिटल टूल्सद्वारे संसाधनांचा कार्यक्षम वापर.
   • जैवतंत्रज्ञान (Biotechnology): जीन-संपादित पिके (उदा. सुकाणू-सहिष्णू बियाणे).
5. शेतकऱ्यांचे सक्षमीकरण:
   • लहान शेतकऱ्यांना बाजारपेठेशी जोडणे (उदा. ई-नॅम प्लॅटफॉर्म).
   • PM-KISAN सारख्या योजनांद्वारे आर्थिक पाठबळ.

---

नवीन हरित क्रांतीची वैशिष्ट्ये:

1. समावेशकता:
   • स्त्रिया, लहान शेतकरी, व दुर्बल घटकांना प्राधान्य.
   • सेंटर फॉर क्लायमेट रेझिलिएन्ट अॅग्रिकल्चर सारख्या संस्थांद्वारे प्रशिक्षण.
2. पर्यावरणपूरक पद्धती:
   • जैविक खते, कंपोस्ट, व एकात्मिक कीटक नियंत्रण (IPM).
   • पर्यावरण अनुकूल तंत्रज्ञान (Green Tech): सोलर पंप, सूक्ष्म सिंचन.
3. धोरणात्मक सुधारणा:
   • राष्ट्रीय कृषि विकास योजना (RKVY) आणि नेशनल मिशन फॉर सस्टेनेबल अॅग्रिकल्चर (NMSA).

नवीन हरित क्रांती ही 'शाश्वतता' आणि 'समावेशकता' या तत्त्वांवर आधारित आहे. जुन्या क्रांतीच्या चुका टाळत, ही क्रांती तंत्रज्ञान, पर्यावरण संवर्धन, आणि शेतकऱ्यांच्या कल्याणाच्या समतोलावर अवलंबून आहे. हवामानबदल, लोकसंख्या दाब, आणि आर्थिक असमानता या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी नवीन हरित क्रांती ही एकमेव पर्यायी दृष्टी आहे.