मानवाच्या पर्यावरणीय अनुकूलतेच्या विविध टप्प्यांचे स्पष्टीकरण करा आणि मानव व पर्यावरण यांच्यातील बदलत्या समतोलाचा आढावा घ्या

Q.4 a)Explain the different stages of ecological adaptation of man and bring out the changing balance between man and environment.

मानवाच्या पर्यावरणीय अनुकूलतेचे टप्पे

१. प्रारंभिक टप्पे (आदिमानव काळ):

• शिकार आणि फळसंग्रह: मानव प्रकृतीवर अवलंबून होता. पर्यावरणाशी सहजीवन होते.
• अग्नीचा शोध: हवामान आणि प्राण्यांपासून संरक्षण, अन्नशेतीची सुरुवात.

२. कृषि क्रांती (१०,००० वर्षांपूर्वी):

• स्थायी वस्त्यांची निर्मिती, जमिनीचे पीक-आधारित व्यवस्थापन.
• पर्यावरणीय प्रभाव: जैवविविधतेत घट, जंगलतोड सुरू.

३. औद्योगिक क्रांती (१८वे शतक):

• जीवाश्म इंधनाचा वापर, मोठ्या प्रमाणात उत्पादन.
• नकारात्मक प्रभाव: प्रदूषण, CO₂ वाढ, हरितगृह प्रभाव.

४. आधुनिक युग (२०वे-२१वे शतक):

• तंत्रज्ञानाचा वेग: शहरीकरण, प्लॅस्टिकचा अतिरेक.
• जागतिकीकरण: संसाधनांचा असमान वाटप, जलवायू बदल.

मानव-पर्यावरण समतोलातील बदल

युग	समतोल स्वरूप	परिणाम
आदिमानव	प्रकृतीमध्ये एकीकरण	किमान हस्तक्षेप
औद्योगिक	प्रकृतीवर वर्चस्व	प्रदूषण, हवामान बदल
आधुनिक	असंतुलन	जैवविविधता नाश, पाणीटंचाई

भविष्यातील दिशा:

→ शाश्वत विकास: नविन ऊर्जा स्रोत (सौर, वारा)
→ जागतिक सहकार्य: पॅरिस करार सारखे करार
→ पर्यावरणशास्त्राचा प्रसार: SDGs लक्ष्ये

निष्कर्ष:

मानवाने पर्यावरणाशीच्या नात्यात समतोल आणि संवाद महत्त्वाचा. 'विकास' आणि 'संवर्धन' यात समंजसता हाच उपाय.