हिमालय आणि ईशान्य भारतातील प्रदेशांमध्ये पर्यावरण-पर्यटन क्रिया या उपजीविकेचे महत्त्वपूर्ण पर्याय कशा ठरू शकतात, हे समजावून सांगा.

(c) Explain how eco-tourism activities could be important livelihood options in the Himalayan and North-Eastern regions of the country. (150 words)

हिमालय आणि ईशान्य भारतातील पर्यावरण-पर्यटन (Eco-Tourism) चे महत्त्व

हिमालय आणि ईशान्य भारतातील राज्ये (अरुणाचल प्रदेश, सिक्कीम, नागालँड, मणिपूर इ.) ही नैसर्गिक सुंदरता, जैवविविधता आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांनी समृद्ध असून, या क्षेत्रांमध्ये पर्यावरण-पर्यटनाचा विकास हा स्थानिक लोकांसाठी महत्त्वाचा जीवनोपाधी पर्याय बनू शकतो. याची कारणे पुढीलप्रमाणे:

१. रोजगार निर्मिती:

• पर्यावरण-पर्यटनामुळे स्थानिक समुदायाला मार्गदर्शक, होमस्टे, हस्तकला उत्पादन, पारंपारिक पाककला इ. क्षेत्रात रोजगार मिळू शकतो.
• उदाहरणार्थ, सिक्कीममधील 'होमस्टे' योजना किंवा मेघालयातील लिविंग रूट ब्रिज सारख्या आकर्षणांमुळे स्थानिक युवकांना स्वरोजगाराची संधी मिळाली आहे.

२. पर्यावरण संवर्धन:

• पर्यावरण-पर्यटन हे नैसर्गिक संसाधनांच्या संवर्धनाशी निगडित असते. स्थानिक लोक पर्यटकांना जंगले, नद्या, वन्यजीव यांचे संरक्षण करताना दाखवतात, यामुळे पर्यावरण जागरूकता वाढते.
• अरुणाचल प्रदेशातील नमधापा राष्ट्रीय उद्यान सारख्या ठिकाणी सहभागी पर्यटन प्रकल्पांमुळे वन्यजीव संरक्षणाला चालना मिळते.

३. सांस्कृतिक संवर्धन:

• आदिवासी आणि स्थानिक संस्कृतीचे प्रदर्शन करून पर्यटकांना आकर्षित केले जाऊ शकते. उत्सव, नृत्य, हस्तकला, पारंपारिक पद्धती यांद्वारे सांस्कृतिक वारसा टिकविण्यात मदत होते.
• नागालँडच्या हॉर्नबिल महोत्सवासारख्या कार्यक्रमांमुळे स्थानिक समुदायाला आर्थिक फायदा होतो.

४. दूरस्थ भागाचा विकास:

• ही क्षेत्रे भौगोलिकदृष्ट्या दुर्गम असल्यामुळे इतर उद्योगांपेक्षा पर्यटन हा सुलभ पर्याय आहे. त्यामुळे ग्रामीण भागातील गरिबी आणि रोजगाराच्या अभावाचे निराकरण होऊ शकते.

५. सामुदायिक सक्षमीकरण:

• पर्यावरण-पर्यटनामध्ये स्थानिक समुदाय सक्रिय सहभागी असतात, ज्यामुळे त्यांना आर्थिक आणि सामाजिक सक्षमीकरण मिळते.
• उदा., लदाखमधील 'हायलँड टूरिझम' योजनेत गावकऱ्यांना प्रशिक्षित करून त्यांना पर्यटन व्यवस्थापनात सामील केले जाते.

सरकारी प्रयत्न:

• 'स्वदेश दर्शन', 'ईको-टूरिझम पॉलिसी' सारख्या योजनांद्वारे हिमालय आणि ईशान्येकडील राज्यांना पर्यटनासाठी प्राधान्य दिले जाते.
• 'सतत विकास लक्ष्ये' (SDGs) साध्य करण्यासाठी हा उद्योग महत्त्वाचा ठरतो.

निष्कर्ष:

पर्यावरण-पर्यटन हा केवळ आर्थिक उपाधीच नव्हे, तर पर्यावरणाचे संरक्षण, सांस्कृतिक ओळख राखण्याचे आणि समुदायाला सबल बनविण्याचे साधन आहे. हिमालय आणि ईशान्य भारतात याचा योग्य वापर केल्यास क्षेत्राचा समतोल विकास साधता येईल.