कमांड एरिया डेव्हलपमेंट" या संकल्पनेची चर्चा करा आणि इंदिरा गांधी कालव्याच्या संदर्भात त्याच्या यशाचे मूल्यमापन करा.

command-area-development-indira-gandhi-canal-success

सिंचन क्षेत्र विकास (CAD) आणि इंदिरा गांधी कालवा: यश आणि आव्हाने

प्रस्तावना

सिंचन क्षेत्र विकास (CAD) हा एक राष्ट्रीय कार्यक्रम आहे, ज्याचा उद्देश सिंचन प्रकल्पांतर्गत येणाऱ्या भागात पाण्याचा कार्यक्षम वापर, शेती उत्पादकता वाढवणे आणि शेतकऱ्यांचे आर्थिक स्थिती सुधारणे हा आहे. यात जमीन समतलीकरण, फील्ड चॅनेल्सचे बांधकाम, जलवितरण व्यवस्थापन आणि शेती तंत्रज्ञानाचा प्रसार यासारखे उपक्रम समाविष्ट आहेत.

इंदिरा गांधी कालवा प्रकल्प

राजस्थानमधील थार वाळवंटात विकसित केलेला हा भारतातील सर्वात मोठा कालवा प्रकल्प आहे. सतलज आणि बियास नद्यांपासून पाणी आणून वाळवंटाचे शेतीयोग्य भूमीत रूपांतर करणे, पर्यावरणीय समतोल राखणे आणि ग्रामीण समृद्धी हे याचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे.

CAD च्या अंतर्गत उपक्रम

इंदिरा गांधी कालव्याच्या CAD अंतर्गत खालील गोष्टींवर भर देण्यात आला:

• पायाभूत सुविधा: फील्ड चॅनेल्स, ड्रेनेज सिस्टीमचे बांधकाम.
• जलव्यवस्थापन: पाण्याचे समतुल्य वाटप, ड्रिप सिंचनासारख्या तंत्रांचा प्रसार.
• शेतकरी प्रशिक्षण: पाणी वाचवून पिकांची निवड आणि आधुनिक शेती पद्धती शिकवणे.

यश

• सिंचन विस्तार: १५ लाख हेक्टरपेक्षा अधिक भूमी सिंचनाखाली आणली.
• कृषी उत्पादन: गहू, सरसों, कापूस यासारख्या पिकांचे उत्पादन वाढले.
• सामाजिक परिवर्तन: वाळवंटात शेतीचा विकास, रोजगारात वाढ आणि पलायनात घट.

आव्हाने

1. पर्यावरणीय समस्या: अतिसिंचनामुळे जलभराव आणि मृदा खारटपणा (सॅलिनायझेशन).
2. असमान वाटप: कालव्याच्या वरच्या भागात जास्त पाणी, तर खालच्या भागात तुटवडा.
3. स्थायित्वाचा प्रश्न: भूजल पातळी घट, पारंपारिक पिकांवर अवलंबून राहणे.

निष्कर्ष

इंदिरा गांधी कालव्याच्या CAD चे यश मिश्रित आहे. वाळवंटाच्या शेतीकरणात मोलाची भूमिका असली तरी, पर्यावरणीय संवर्धन आणि दीर्घकालीन व्यवस्थापनाकडे दुर्लक्ष झाले आहे. भविष्यात जलसंधारण तंत्रे, स्थायी शेती पद्धती आणि समुदायाधारित व्यवस्थापनाचा समावेश करून CAD ची प्रभावीता वाढवणे गरजेचे आहे.