कमांड क्षेत्र विकास (Command Area Development) या संकल्पनेची चर्चा करा आणि इंदिरा गांधी कालव्याच्या संदर्भात त्याच्या यशाचे मूल्यांकन करा.

Discuss the concept of Command Area Development and evaluate its success with reference to Indira Gandhi Canal.

कमांड क्षेत्र विकास (CAD) : संकल्पना आणि मूल्यांकन

परिचय

कमांड क्षेत्र विकास (CAD) ही सिंचन प्रकल्पांमधील पाण्याच्या कार्यक्षम वापरासाठीची रणनीती आहे. याचा मुख्य उद्देश शेती उत्पादन वाढविणे, पाण्याची पातळी समतोल राखणे आणि शेतकऱ्यांचे आर्थिक सक्षमीकरण करणे आहे.

CAD चे उद्देश

• सिंचन कार्यक्षमता वाढवणे
• जमिनीची गुणवत्ता राखणे (भू-क्षरण, पाणथळी वाढ नियंत्रण)
• समान पाणी वाटप व्यवस्था
• शेती तंत्रज्ञानाचा प्रसार

इंदिरा गांधी कालव्याचा संदर्भ

राजस्थानमधील थार वाळवंटात ६,००० किमी पेक्षा लांब हा कालवा भारतातील सर्वात मोठ्या सिंचन प्रकल्पांपैकी एक आहे. CAD योजना १९७४ पासून येथे लागू करण्यात आली.

यशस्वी पैलू

• शेती विस्तार: १५ लाख हेक्टर जमिनीत सिंचन सुविधा
• उत्पादन वाढ: गहू-बाजरीऐवजी कापूस-गव्हाची लागवड
• पर्यावरण सुधारणा: हरित पट्टी वाढ, वाळवंटीकरण कमी
• समाजिक बदल: पशुपालन आणि रोजगारात वाढ

आव्हाने

• पाणथळी वाढीमुळे ३७% क्षेत्रात मीठेपणा
• जास्त पाणी वापर (१.७ मीटर/वर्षापेक्षा जास्त)
• मध्यम व हनुमानगढ जिल्ह्यात असमान वाटप
• पर्यावरणीय संतुलनावर दबाव

मूल्यांकन

इंदिरा गांधी कालव्यावरील CAD योजना मिश्रित यशस्वी ठरली आहे. जरी शेती उत्पादन आणि जीवनमानात लक्षणीय सुधारणा झाली असली तरी, पाण्याच्या अव्यवस्थापनामुळे नव्या पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत. टिकाऊ पाणी व्यवस्थापन आणि समुदाय-आधारित दृष्टिकोन ही भविष्यातील गरज आहे.