चॅनेल डायनॅमिक्स (नाल्यांची गतिशीलता) गाळाचे पंखे (alluvial fans) आणि गाळाचे शंकू (alluvial cones) यांच्या निर्मितीत कशी कारणीभूत झाली आहे याची उदाहरणांसहित माहिती सांगा

b)Explain with examples as to how channel dynamics has been responsible for the development of alluvial fans and cones.

चॅनेल डायनॅमिक्स (नाल्यांची गतिशीलता) आणि गाळाचे पंखे/शंकू यांची निर्मिती

नद्या, ओढे, किंवा प्रवाहांच्या वाहिनीतील पाण्याचा वेग, प्रवाहाची दिशा, गाळाचे वहन आणि जमनीचा उतार यांसारख्या घटकांमधील परस्परसंवादाला चॅनेल डायनॅमिक्स म्हणतात. या प्रक्रियेद्वारे गाळाचे पंखे (alluvial fans) आणि गाळाचे शंकू (alluvial cones) तयार होतात.

१. गाळाचे पंखे (Alluvial Fans) – निर्मिती प्रक्रिया आणि उदाहरणे

• प्रक्रिया: उंच पर्वतीय प्रदेशातून नदी/ओढा अचानक सपाट मैदानावर येतो. यामुळे पाण्याचा वेग कमी होतो आणि वाहत आलेला गाळ (बारीक चिखल, वाळू, खडी) जमिनीवर साचतो. हा गाळ पंख्यासारख्या आकारात पसरतो, म्हणून याला गाळाचे पंखे म्हणतात.
• उदाहरण: हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेल्या भागात (उदा., पंजाब आणि हरियाणाच्या मैदानी प्रदेशात) अशा पंख्यांचे उदाहरणे आढळतात. कोसी नदीचा "बिहारचा शाप" म्हणून ओळखला जाणारा प्रदेश हे उत्तम उदाहरण आहे.

२. गाळाचे शंकू (Alluvial Cones) – निर्मिती प्रक्रिया आणि उदाहरणे

• प्रक्रिया: जेव्हा ओढा किंवा नदी खडकाळ आणि तीव्र उताराच्या प्रदेशातून वेगाने खाली येते, तेव्हा मोठ्या खडकांचा गाळ अचानक साचतो. येथे उतार जास्त असल्याने गाळाचा शंकूसारखा आकार तयार होतो. यात खडकाळ गाळ (coarse sediments) प्रामुख्याने आढळतो.
• उदाहरण: पश्चिम घाटातील ओढे किंवा हिमालयातील अरुणाचल प्रदेशातील काही नद्यांमध्ये गाळाचे शंकू दिसून येतात.

३. गाळाचे पंखे आणि शंकू यातील फरक

• उतार: पंख्यांचा उतार हलका (२° ते १०°), तर शंकूंचा उतार जास्त (१०° पेक्षा अधिक).
• गाळाचा प्रकार: पंखे – बारीक गाळ; शंकू – खडकाळ गाळ.
• ऊर्जा: शंकूंच्या निर्मितीसाठी जास्त ऊर्जा आवश्यक असते.

४. निष्कर्ष

चॅनेल डायनॅमिक्समधील वेग, उतार, आणि गाळ वहन यांच्या संवादामुळे गाळाचे पंखे आणि शंकू तयार होतात. भारतात हिमालय आणि पश्चिम घाटासारख्या पर्वतीय प्रदेशांजवळ या भूरूपांची निर्मिती झालेली दिसते.