प्राणी भौगोलिक प्रदेश परिभाषित करा. निओ-आर्क्टिक जैव-भौगोलिक प्रदेशाच्या मूलभूत प्राण्यांच्या मेकअपचे देखील वर्णन करा.

प्राणी भौगोलिक प्रदेश परिभाषा आणि निओ-आर्क्टिक प्रदेशाचे प्राणीवैविध्य
(UPSC परीक्षेसाठी उत्तर)

---

1. प्रस्तावना

प्राणी भौगोलिक प्रदेश (Zoogeographical Region) हे पृथ्वीवरील विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रे आहेत, ज्यांना तेथील प्राणिसृष्टीच्या वितरणावरून ओळखले जाते. हे प्रदेश प्राण्यांच्या उत्क्रांती, भूवैज्ञानिक इतिहास, हवामान, आणि भौगोलिक अडथळे (उदा. पर्वत, समुद्र) यावर आधारित आहेत. जगाला ८ मुख्य प्राणी भौगोलिक प्रदेशांमध्ये विभागले आहे.

2. निओ-आर्क्टिक प्रदेश (Neoarctic Region)

• स्थान: उत्तर अमेरिका, ग्रीनलँड, आणि मेक्सिकोचा उत्तर भाग.
• वैशिष्ट्ये:
  • हा प्रदेश समशीतोष्ण ते आर्क्टिक हवामानात पसरलेला आहे.
  • येथे टुंड्रा, टैगा (कोनाडी वन), गवताळ प्रदेश (प्रेअरी), आणि वाळवंटे यासारखे विविध आवास आहेत.
  • पॅलेआर्क्टिक प्रदेशाशी साधर्म्य: निओ-आर्क्टिक आणि पॅलेआर्क्टिक (युरेशिया) प्रदेशांमध्ये बेरिंग सामुद्रधुनीने विभाजन केले आहे, पण दोन्हीमध्ये काही सामान्य प्रजाती (उदा. कुरणे, व्हाइटफिश) आढळतात.

3. निओ-आर्क्टिक प्रदेशाच्या प्रमुख प्राण्यांचा मेकअप

अ. सस्तन प्राणी (Mammals)

• बायसन (Bison): उत्तर अमेरिकेच्या गवताळ प्रदेशातील प्रतिक.
• ग्रिझली अस्वल (Grizzly Bear) आणि ब्लॅक बेअर: रॉकी पर्वत आणि देवदारी वनांमध्ये आढळतात.
• प्रॉन्गहॉर्न अँटिलोप: ही एंडेमिक प्रजाती फक्त निओ-आर्क्टिकमध्ये आढळते.
• इतर: एल्क, मूस, कोयोट, व्हॉल्व्हरिन, बीव्हर.

ब. पक्षी (Birds)

• बाल्ड ईगल: अमेरिकेचा राष्ट्रीय पक्षी.
• व्हॅल्ड टर्की: उत्तर अमेरिकेतील मोठा पक्षी.
• सॅन्डहिल क्रेन: दलदलीच्या प्रदेशात वास्तव्य.

क. सरपटणारे प्राणी (Reptiles)

• रॅटलसाप (Rattlesnake): वाळवंटी भागात आढळणारा विषारी साप.
• अॅलिगेटर: दक्षिणेकडील दलदलीत आढळतो.

ड. स्थानिक (Endemic) प्रजाती

• सॅलमंडरच्या प्रजाती (उदा. Ambystoma), डेझर्ट टॉर्टॉइज, आणि प्रेअरी डॉग.

4. निओ-आर्क्टिक प्रदेशाचे भौगोलिक महत्त्व

• प्रवासी प्राणी: कॅरिबू (उत्तरेकडील टुंड्रामध्ये प्रवास), पॅसिफिक सॅल्मन (नद्यांमध्ये अंडी घालण्यासाठी प्रवास).
• हवामान बदलाचा प्रभाव: आर्क्टिक प्रदेशातील बर्फ वितळल्यामुळे ध्रुवीय अस्वल (Polar Bear) संकटात.
• मानवी प्रभाव: शहरीकरण, वनतोड, आणि शेतीमुळे प्रेअरीचे नुकसान.

5. निष्कर्ष

निओ-आर्क्टिक प्रदेश हा त्याच्या विशिष्ट प्राणीवैविध्यासाठी ओळखला जातो. येथील प्राणिसृष्टीचे संरक्षण करण्यासाठी यलोस्टोन नॅशनल पार्क, अलास्काचे अभयारण्ये यासारखे उपक्रम महत्त्वाचे आहेत. UPSC परीक्षेत, या प्रदेशाची तुलना पॅलेआर्क्टिकशी करणे, स्थानिक प्रजातींची उदाहरणे द्यावीत.