हवामान आणि मोठ्या प्रमाणावर होणारी नासाडी समजावून सांगा आणि त्यांचे भौगोलिक महत्त्व वर्णन करा.

1. प्रस्तावना

• हवामान: एखाद्या विशिष्ट भागातील अल्पकालीन वातावरणीय परिस्थिती (तापमान, पाऊस, आर्द्रता, वारा).
• मोठ्या प्रमाणातील नासाडी: चक्रीवादळे, पूर, दुष्काळ यांसारख्या अतिहवामानी घटनांमुळे निर्माण होणारी पर्यावरणीय, आर्थिक आणि सामाजिक उध्वस्तता.
• भौगोलिक महत्त्व: भौतिक आणि मानवी भूगोल यांचा हवामान आणि नासाडीवर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास.

2. हवामानाशी संबंधित नासाडी: प्रकार आणि कारणे

अ. उष्ण कटिबंधीय चक्रीवादळे (Tropical Cyclones)

• कारणे: उबऱ्या समुद्राच्या पाण्यात (≥26.5°C) कोरिओलिस बल आणि कमी दाबाच्या प्रणालीमुळे निर्माण.
• नासाडी: वादळी लाटा (storm surge), पूर, वारा धोके.
• उदाहरण: २०२० मधील चक्रीवादळ अम्फानने भारत आणि बांग्लादेशमध्ये १३ अब्ज डॉलर्सचे नुकसान केले.

ब. पूर (Floods)

• कारणे: जोरदार पावसाळी पाऊस, हिमनदीय सरोवर फुटणे (glacial lake outburst), नदीकाठ बंध फुटणे.
• नासाडी: जीवितहानी, पिकांचे नुकसान, पायाभूत सुविधांचा नाश.
• उदाहरण: २०१८ च्या केरळमधील पुरामुळे १४ लाख लोक विस्थापित झाले.

क. दुष्काळ (Droughts)

• कारणे: पावसाळ्यातील अपयश, दीर्घकाळ कोरडे हवामान, भूजलाचा अतोनात वापर.
• नासाडी: पिकांचे नुकसान, पाणीटंचाई, स्थलांतर.
• उदाहरण: २०१६ च्या मराठवाड्यातील दुष्काळाने ८.५ दशलक्ष शेतकऱ्यांना प्रभावित केले.

ड. उष्ण लहर (Heatwaves)

• कारणे: उच्च दाब प्रणालीमुळे उष्णता अडकणे, शहरी उष्ण बेटे (urban heat islands).
• नासाडी: उष्णतावाढीमुळे मृत्यू, वणवे, वीजपुरवठ्यातील संकट.
• उदाहरण: २०१५ च्या उष्ण लहरीमध्ये भारतात २,५००+ मृत्यू.

3. भौगोलिक महत्त्व

अ. भौतिक घटक

1. अक्षवृत्त आणि हवामान क्षेत्रे: उष्ण कटिबंधीय प्रदेश (उदा. भारत) ITCZ मुळे चक्रीवादळे आणि पावसाळ्यास तोंड देतात.
2. स्थलाकृत्त (Topography): हिमालयामुळे ओरोग्राफिक पाऊस होतो, ज्यामुळे गंगा-यमुना मैदानात पूर येतात. राजस्थानसारख्या पावसाच्या छायेत असलेल्या भागात दुष्काळ.
3. जलाशयांच्या जवळचे प्रदेश: ओडिशा, तामिळनाडूसारख्या किनारी भागात चक्रीवादळे येण्याची शक्यता.

ब. मानवी घटक

• शहरीकरण: मुंबईसारख्या शहरांमधील काँक्रिटच्या पृष्ठभागामुळे पूराचे प्रमाण वाढते.
• वनतोड: पश्चिम घाटातील वनतोडीमुळे पावसाळ्यात भूस्खलनाचा धोका वाढला आहे.

क. हवामान बदल

• समुद्राचे तापमान वाढल्यामुळे चक्रीवादळे तीव्र होत आहेत (उदा. २०२१ चे चक्रीवादळ तौक्ते).
• अनिश्चित पावसाळ्यामुळे शेतीचे चक्र बिघडते, ज्यामुळे भारताच्या अन्नसुरक्षेवर परिणाम होतो.

4. भौगोलिक संवेदनाक्षमतेची उदाहरणे

• सुंदरबन डेल्टा: कमी उंचीची स्थलाकृत्त आणि मॅंग्रोव्ह जंगलांचे नाश यामुळे चक्रीवादळांसाठी संवेदनाक्षम.
• चेन्नई पूर (२०१५): शहरी नियोजनातील चुका आणि ओल्या जमिनीवर अतिक्रमणामुळे पुराचे परिणाम वाढले.
• थार वाळवंट: कमी पाऊस आणि उच्च बाष्पीभवन यामुळे दुष्काळप्रवण.

5. निष्कर्ष

भूगोल (स्थलाकृत्त, हवामान क्षेत्रे) आणि मानवी क्रिया (जमीन वापर, शहरीकरण) यांच्या परस्परसंवादामुळे हवामानी आपत्तींची वारंवारता आणि तीव्रता ठरते. भारतासाठी, भौगोलिक अंतर्दृष्टीला आपत्ती व्यवस्थापनात (उदा. IMD चे पूर्वसूचना, NDMA चे धोरण) सामावून घेणे गंभीर आहे. हवामान बदल आणि शाश्वत विकास यावर लक्ष केंद्रित केल्यास भविष्यातील धोके कमी होतील, जे जागतिक उद्दिष्टांशी (Sendai Framework) सुसंगत असेल.