क्लाईव्ह विल्किन्सन अहवालाच्या संदर्भात कोरल ब्लीचिंगवरील अलीकडील निरीक्षणांची माहिती द्या

प्राणी भौगोलिक प्रदेश परिभाषा आणि निओ-आर्क्टिक प्रदेशाचे प्राणीवैविध्य
(UPSC परीक्षेसाठी उत्तर)

---

1. प्रस्तावना

प्राणी भौगोलिक प्रदेश (Zoogeographical Region) हे पृथ्वीवरील विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रे आहेत, ज्यांना तेथील प्राणिसृष्टीच्या वितरणावरून ओळखले जाते. हे प्रदेश प्राण्यांच्या उत्क्रांती, भूवैज्ञानिक इतिहास, हवामान, आणि भौगोलिक अडथळे (उदा. पर्वत, समुद्र) यावर आधारित आहेत. जगाला ८ मुख्य प्राणी भौगोलिक प्रदेशांमध्ये विभागले आहे.

2. निओ-आर्क्टिक प्रदेश (Neoarctic Region)

• स्थान: उत्तर अमेरिका, ग्रीनलँड, आणि मेक्सिकोचा उत्तर भाग.
• वैशिष्ट्ये:
  • हा प्रदेश समशीतोष्ण ते आर्क्टिक हवामानात पसरलेला आहे.
  • येथे टुंड्रा, टैगा (कोनाडी वन), गवताळ प्रदेश (प्रेअरी), आणि वाळवंटे यासारखे विविध आवास आहेत.
  • पॅलेआर्क्टिक प्रदेशाशी साधर्म्य: निओ-आर्क्टिक आणि पॅलेआर्क्टिक (युरेशिया) प्रदेशांमध्ये बेरिंग सामुद्रधुनीने विभाजन केले आहे, पण दोन्हीमध्ये काही सामान्य प्रजाती (उदा. कुरणे, व्हाइटफिश) आढळतात.

3. निओ-आर्क्टिक प्रदेशाच्या प्रमुख प्राण्यांचा मेकअप

अ. सस्तन प्राणी (Mammals)

• बायसन (Bison): उत्तर अमेरिकेच्या गवताळ प्रदेशातील प्रतिक.
• ग्रिझली अस्वल (Grizzly Bear) आणि ब्लॅक बेअर: रॉकी पर्वत आणि देवदारी वनांमध्ये आढळतात.
• प्रॉन्गहॉर्न अँटिलोप: ही एंडेमिक प्रजाती फक्त निओ-आर्क्टिकमध्ये आढळते.
• इतर: एल्क, मूस, कोयोट, व्हॉल्व्हरिन, बीव्हर.

ब. पक्षी (Birds)

• बाल्ड ईगल: अमेरिकेचा राष्ट्रीय पक्षी.
• व्हॅल्ड टर्की: उत्तर अमेरिकेतील मोठा पक्षी.
• सॅन्डहिल क्रेन: दलदलीच्या प्रदेशात वास्तव्य.

क. सरपटणारे प्राणी (Reptiles)

• रॅटलसाप (Rattlesnake): वाळवंटी भागात आढळणारा विषारी साप.
• अॅलिगेटर: दक्षिणेकडील दलदलीत आढळतो.

ड. स्थानिक (Endemic) प्रजाती

• सॅलमंडरच्या प्रजाती (उदा. Ambystoma), डेझर्ट टॉर्टॉइज, आणि प्रेअरी डॉग.

4. निओ-आर्क्टिक प्रदेशाचे भौगोलिक महत्त्व

• प्रवासी प्राणी: कॅरिबू (उत्तरेकडील टुंड्रामध्ये प्रवास), पॅसिफिक सॅल्मन (नद्यांमध्ये अंडी घालण्यासाठी प्रवास).
• हवामान बदलाचा प्रभाव: आर्क्टिक प्रदेशातील बर्फ वितळल्यामुळे ध्रुवीय अस्वल (Polar Bear) संकटात.
• मानवी प्रभाव: शहरीकरण, वनतोड, आणि शेतीमुळे प्रेअरीचे नुकसान.

5. निष्कर्ष

निओ-आर्क्टिक प्रदेश हा त्याच्या विशिष्ट प्राणीवैविध्यासाठी ओळखला जातो. येथील प्राणिसृष्टीचे संरक्षण करण्यासाठी यलोस्टोन नॅशनल पार्क, अलास्काचे अभयारण्ये यासारखे उपक्रम महत्त्वाचे आहेत. UPSC परीक्षेत, या प्रदेशाची तुलना पॅलेआर्क्टिकशी करणे, स्थानिक प्रजातींची उदाहरणे द्यावीत.

क्लाईव्ह विल्किन्सन अहवाल आणि कोरल ब्लीचिंगवरील अलीकडील निरीक्षणे

प्रस्तावना:

कोरल ब्लीचिंग म्हणजे कोरल्समधील सिम्बायोटिक शैवाल (झूझांतलेली) बाहेर पडून कोरल्सचा रंग फिकट होणे. ही प्रक्रिया मुख्यतः समुद्राच्या तापमानातील वाढ, प्रदूषण, अम्लतावाढ यांसारख्या तणावामुळे होते. क्लाईव्ह विल्किन्सन यांनी ग्लोबल कोरल रीफ मॉनिटरिंग नेटवर्क (GCRMN) च्या अहवालांमध्ये या समस्येचे व्यापक विश्लेषण केले आहे.

अलीकडील निरीक्षणे (२०२२-२०२३):

• तापमानवाढ आणि एल निनो: जागतिक तापमानवाढ आणि एल निनोच्या प्रभावामुळे २०२३ मध्ये ग्रेट बॅरियर रीफ (ऑस्ट्रेलिया), कॅरिबियन आणि भारताच्या अंदमान-निकोबार, लक्षद्वीप प्रदेशांमध्ये मोठ्या प्रमाणात ब्लीचिंग नोंदवले गेले.
• NOAA चे अंदाज: युनायटेड स्टेट्सच्या नॅशनल ओशनिक अँड अॅटमॉस्फेरिक अॅडमिनिस्ट्रेशन (NOAA) ने २०२३ ला 'ग्लोबल कोरल ब्लीचिंग इव्हेंट' जाहीर केले.
• भारतातील परिस्थिती: गुल्फ ऑफ मन्नार आणि लक्षद्वीपमध्ये ६०% पेक्षा जास्त कोरल्स ब्लीचिंगच्या तणावाखाली आहेत.

परिणाम:

• समुद्री जैवविविधतेत घट, मासेमारीवर नकारात्मक प्रभाव.
• समुद्रकिनाऱ्यांचे नैसर्गिक संरक्षण कमकुवत होणे.

उपाययोजना:

• जागतिक स्तरावर CO₂ उत्सर्जन कमी करणे.
• स्थानिक पातळीवर मरीन प्रोटेक्टेड एरियाज (MPAs) ची स्थापना.
• भारत सरकारचे 'कोरल रीफ रिस्टोरेशन प्रॉजेक्ट' आणि संशोधन योजना.

निष्कर्ष:

जगभरातील ९०% कोरल रीफ्स धोक्यात आहेत. परंतु, सामूहिक प्रयत्नांनी त्यांचे संवर्धन शक्य आहे. यासाठी जागतिक करार (उदा., पॅरिस करार) आणि स्थानिक जनजागृती महत्त्वाची आहे.