भूगोलाचा कल्याणकारी दृष्टिकोन त्याला बहुविषयक (Inter-disciplinary) विषय बनवतो

SECTION B Q.5 Answer the following in about 150 words each: (a) 10×5=50 a) The welfare face of geography makes it an inter-disciplinary subject. भूगोलाचा कल्याणकारी दृष्टिकोन आणि त्याचे बहुविषयक स्वरूप

प्रस्तावना:

भूगोल हा केवळ भौतिक भूदृश्ये आणि नकाशांचा अभ्यास नसून, मानवी कल्याणाशी निगडीत समस्यांचे निराकरण करणारा एक व्यावहारिक शास्त्रशाखा आहे. या "कल्याणकारी पैलू"मुळेच भूगोल हा अंतरशाखीय (Interdisciplinary) विषय बनतो. मानवी समाजाच्या आरोग्य, न्याय्य संसाधनवाटप, शहरी नियोजन, आपत्ती व्यवस्थापन इत्यादी क्षेत्रांत भूगोलाची भूमिका महत्त्वाची आहे, ज्यासाठी इतर शास्त्रांशी सहकार्य आवश्यक असते.

भूगोलाचा कल्याणकारी पैलू:

• समाजकल्याणाशी संबंध: नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण, पर्यावरणीय समतोल, आपत्ती व्यवस्थापन (उदा. बाढ, दुष्काळ) यांसारख्या समस्यांवर उपाययोजना करताना भूगोल मानवी कल्याणाला प्राधान्य देतो.
• शहरीकरण आणि नियोजन: GIS (भौगोलिक माहिती प्रणाली) सारख्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शहरी सेवांचे योग्य वाटप, रहिवाशांच्या गरजांनुसार पायाभूत सुविधांचे नियोजन.

अंतरशाखीय स्वरूप:

भूगोलाचे कल्याणकारी उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी इतर शास्त्रांचे ज्ञान आवश्यक असते:

• अर्थशास्त्र: संसाधनांचे आर्थिक वाटप, प्रादेशिक असमानता कमी करणे. (उदा. NITI आयोगाची प्रादेशिक विकास योजना).
• समाजशास्त्र: समुदायांच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक गरजांचे विश्लेषण. (उदा. जमीनसुधारणा धोरणे).
• पर्यावरणशास्त्र: हवामान बदलाचे शेतीवरील परिणाम, टिकाऊ विकास.
• राज्यशास्त्र: सीमा विवाद, जलवाटप यासारख्या राजकीय समस्यांवर भूगोलाचा प्रभाव.

उदाहरणे:

• आपत्ती व्यवस्थापन: भूगर्भशास्त्र (भूकंप), हवामानशास्त्र (चक्रीवादळ) आणि समाजशास्त्र (सामुदायिक सुधारणा) यांचे एकीकरण.
• सार्वजनिक आरोग्य: महामारीचे भौगोलिक प्रसार, जनांकिकी (Demography) शी संबंध.

निष्कर्ष:

मानवी कल्याण हा भूगोलाचा केंद्रबिंदू आहे. हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी अर्थशास्त्र, पर्यावरणशास्त्र, राज्यशास्त्र इत्यादी विविध शास्त्रांचे समन्वय आवश्यक आहे. त्यामुळे, भूगोल केवळ भौतिक भूदृश्यांचा अभ्यास न राहता, समाजाच्या समग्र विकासाचे एक साधन बनतो. या अंतरशाखीय दृष्टिकोनामुळेच भूगोल हा UPSC सारख्या परीक्षांसाठी एक समग्र आणि महत्त्वाचा विषय आहे.