रोस्टोने प्रतिपादन केल्यानुसार टेकऑफच्या आवश्यक अटी आणि राष्ट्राच्या विकासाचे पुढील टप्पे स्पष्ट करा.

रॉस्टोच्या विकासाच्या टप्प्यांवरील विश्लेषण

प्रस्तावना:

अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञ वॉल्ट रॉस्टो यांनी 1960 च्या दशकात "आर्थिक विकासाचे टप्पे" हा सिद्धांत मांडला. यात त्यांनी राष्ट्राच्या विकासाचे पाच टप्पे स्पष्ट केले आहेत, ज्यातील "टेकऑफ" (उड्डाण) हा निर्णायक टप्पा आहे. या सिद्धांतानुसार, प्रत्येक राष्ट्र विकासाच्या विशिष्ट अटी पूर्ण केल्यानंतरच उत्पादक आणि स्थिर अर्थव्यवस्थेकडे प्रवास करू शकते.

---

टेकऑफच्या आवश्यक अटी:

रॉस्टोप्रमाणे, टेकऑफ हा औद्योगिकीकरण आणि सतत आर्थिक वाढीचा पाया असतो. या टप्प्यासाठी खालील तीन अटी आवश्यक आहेत:

1. उत्पादक गुंतवणुकीत वाढ:
   • राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या सुमारे 5% वरून 10% पेक्षा अधिक गुंतवणूक वाढली पाहिजे.
   • ही गुंतवणूक मुख्यतः उद्योग, तंत्रज्ञान आणि पायाभूत सुविधांवर केली जाते.
2. प्रमुख उद्योग क्षेत्रांचा विकास:
   • काही "प्रेरक क्षेत्रे" (जसे की पोलाद, वस्त्रोद्योग) उच्च वाढीच्या दराने विकसित होणे गरजेचे.
   • या क्षेत्रांमुळे इतर उद्योगांना गती मिळते (उदा., वाहन उद्योगासाठी पोलाद).
3. संस्थात्मक आणि राजकीय चौकट:
   • विकासाला पाठिंबा देणारी राजकीय स्थिरता, बँकिंग प्रणाली, आणि कायदेशीर व्यवस्था.
   • समाजात उद्योजकता आणि तंत्रज्ञान स्वीकारण्याची मानसिकता.

---

विकासाचे पुढील टप्पे:

1. ड्राइव्ह टू मॅच्युरिटी (परिपक्वतेकडे प्रवास):
   • वैशिष्ट्ये:
     • अर्थव्यवस्था विविधीकृत होते; नवीन तंत्रज्ञान आणि उद्योग (उदा., IT, रसायन) उदयास येतात.
     • निर्यातीत वाढ आणि आयातावर अवलंबित्व कमी.
   • सामाजिक बदल: शिक्षण, संशोधन, आणि कौशल्यविकासावर भर.
2. हाय मास कन्झम्पशनचा काल (उच्च उपभोग युग):
   • वैशिष्ट्ये:
     • लोकांचे जीवनमान उंचावते; सेवा क्षेत्र (शिक्षण, आरोग्य, मनोरंजन) प्रबळ होते.
     • समाज कल्याणकारी योजनांवर लक्ष केंद्रित करतो.
   • उदाहरण: अमेरिका, जपानसारख्या विकसित देशांची स्थिती.

---

समीक्षा:

• यशस्वी बाबी: औद्योगिक क्रांतीच्या इतिहासाशी सुसंगत; विकासाचे स्पष्ट मार्गदर्शन.
• मर्यादा:
  1. ऐतिहासिक पक्षपात: पाश्चात्य देशांच्या अनुभवावर आधारित; आफ्रिका-आशियाई संदर्भात अयोग्य.
  2. रेषीय गृहीतके: सर्व राष्ट्रे एकाच मार्गाने विकसित होतात असे गृहीत धरले आहे.
  3. सामाजिक-राजकीय घटकांकडे दुर्लक्ष: गरिबी, सत्ता संघर्ष यांसारख्या मुद्द्यांकडे लक्ष नाही.

---

निष्कर्ष:

रॉस्टोचा सिद्धांत आर्थिक विकासाचे टप्पे समजण्यासाठी उपयुक्त आहे, परंतु वैश्विक दक्षिण (विकसनशील देश) यांना स्वतःच्या संदर्भात हे मॉडेल लागू करताना सावधगिरी बाळगावी लागेल. टिकाऊ विकासासाठी, सामाजिक न्याय, पर्यावरणीय संवेदनशीलता, आणि स्थानिक गरजांवर आधारित धोरणे निर्माण करणे गरजेचे आहे.