कोळसा उत्पादनाशी संबंधित पर्यावरणीय आणि आर्थिक समस्यांवर चर्चा करा.

कोळसा उत्पादनाशी संबंधित पर्यावरणीय आणि आर्थिक समस्या

प्रस्तावना:
कोळसा हा जगातील प्रमुख ऊर्जा स्रोत आहे, विशेषत: भारतात जेथे ७०% पेक्षा जास्त वीज उत्पादन कोळशावर अवलंबून आहे. परंतु, कोळसा उत्पादनाच्या पर्यावरणीय आणि आर्थिक परिणामांमुळे हा क्षेत्रास गंभीर आव्हाने निर्माण झाली आहेत.

---

पर्यावरणीय समस्या:

• १. जमीन व हवेचे प्रदूषण:
  • कोळसा खाणींमधील उघड्या खाणकामामुळे (Open-pit Mining) जमिनीची धूप, मातीची गुणवत्ता कमी होते.
  • कोळसा जाळल्यावर कार्बन डायऑक्साइड (CO₂), सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) व इतर विषारी वायूंचे उत्सर्जन होते, ज्यामुळे हवेची गुणवत्ता खालावते व श्वासाच्या आजारांना चालना मिळते.
• २. जलस्रोतांचे दूषीकरण:
  • खाणींमधून बाहेर पडणारे विषारी रसायने (जसे की मर्क्युरी आणि आर्सेनिक) जवळच्या नद्या व भूजलाला दूषित करतात.
  • कोळसा धुण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात पाणी वापरले जाते, यामुळे पाण्याची कमतरता निर्माण होते.
• ३. जैवविविधतेवर परिणाम:
  • खाणकामामुळे वनस्पती आणि प्राण्यांचे नैसर्गिक आवास नष्ट होतात. उदा.: झारखंड व छत्तीसगढमधील जंगलांचे क्षरण.
• ४. हवामान बदल:
  • कोळशाच्या ज्वलनातून सुटणारे CO₂ हे ग्रीनहाऊस वायूंमध्ये प्रमुख योगदानकर्ता आहे, ज्यामुळे जागतिक तापमानवाढ होते.

---

आर्थिक समस्या:

• १. आरोग्य खर्चात वाढ:
  • कोळसा उत्पादनाशी संबंधित वायू व धूळ हे फुप्फुसाचे रोग, अस्थमा इत्यादि आजारांना कारणीभूत ठरतात, यामुळे सार्वजनिक आरोग्यव्यवस्थेवर आर्थिक भार वाढतो.
• २. अर्थव्यवस्थेचे कोळशावर अवलंबन:
  • झारखंड, छत्तीसगढ सारख्या राज्यांमध्ये कोळसा उद्योगावर अत्यधिक अवलंबन असल्याने, कोळशाच्या मागणीत घट झाल्यास किंवा पर्यायी ऊर्जा स्रोतांकडे झुकत गेल्यास येथील अर्थव्यवस्था धोक्यात येऊ शकते.
• ३. सरकारी अनुदानाचा भार:
  • कोळसा उद्योगाला दिले जाणारे कर सवलती आणि अनुदान हे नूतन ऊर्जा (सौर, वारा) यांसारख्या क्षेत्रांवरील गुंतवणुकीला मर्यादित करतात.
• ४. रोजगाराची अनिश्चितता:
  • कोळसा उद्योगातील कामगारांना कौशल्याच्या अभावी नूतन ऊर्जा क्षेत्रात संधी मिळणे अवघड होते.

---

कोळसा हा ऊर्जा सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचा असला तरी, त्याच्या पर्यावरणीय व आर्थिक समस्यांमुळे शाश्वत उपायांची गरज आहे. भारताने २०३० पर्यंत ५०० गिगावॅट नूतन ऊर्जा क्षमता विकसित करण्याचे ध्येय ठेवले आहे, ज्यामुळे कोळशावरील अवलंबन कमी होण्यास मदत होईल. परंतु, या संक्रमणात कोळसा क्षेत्रातील कामगारांचे पुनर्वसन व पर्यावरणाचे संवर्धन हे आव्हानात्मक राहील.

---