जग एका वैश्विक संसाधन दुविधेमधून जात आहे." यावर टिप्पणी करा

"जग एका वैश्विक संसाधन दुविधेमधून जात आहे." यावर टिप्पणी करा.

प्रस्तावना:

वाढत्या लोकसंख्येचा दबाव, अनियंत्रित उपभोग, आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास यामुळे जगातील नैसर्गिक संसाधनांवर अभूतपूर्व ताण निर्माण झाला आहे. वैश्विक संसाधन दुविधा (Global Resource Dilemma) म्हणजे मानवी गरजा आणि संसाधनांच्या सीमित पुरवठ्यातील असंतुलन, ज्यामुळे पर्यावरणीय, आर्थिक, आणि सामाजिक संकटे निर्माण होत आहेत.

संसाधन दुविधेची मुख्य कारणे:

1. अतिशोषण आणि अपघटन:
   • जीवाश्म इंधन: तेल, कोळसा, वायू यांचा अमर्यादित वापर आणि CO₂ उत्सर्जन.
   • जलसंकट: भूजल पातळी घट, नद्यांचे प्रदूषण (उदा., गंगा, यमुना).
   • जंगलतोड: आमेझॉन, इंडोनेशिया येथील वनांचा ऱ्हास.
2. लोकसंख्या आणि गरजांमधील अंतर:
   • २०५० पर्यंत जगाची लोकसंख्या ९.७ अब्जापर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज.
   • शेतीयोग्य जमीन, पाणी, आणि ऊर्जेची मागणी वाढत आहे.
3. असमान वितरण:
   • जगातील १०% लोकसंख्या ९०% संसाधनांचा वापर करते.
   • उदाहरण: अमेरिका आणि युरोपमधील प्रति व्यक्ती ऊर्जा वापर हा आफ्रिका किंवा आशियापेक्षा १० पट जास्त.
4. जलवायू बदलाचे परिणाम:
   • हिमनद्या वितळणे, समुद्रपातळी वाढ, आणि अतिवृष्टी-दुष्काळ यांसारख्या आपत्ती.

भारतीय संदर्भातील उदाहरणे:

• जलसंकट: महाराष्ट्रातील मराठवाड्यातील दुष्काळ, चेन्नईचा "डे जीरो" संकट.
• वायू प्रदूषण: दिल्ली-एनसीआर मधील धुक्याचे स्तर (AQI 400+).
• कोळसा अवलंबित्व: छत्तीसगढ, झारखंडमधील कोळसा खाणींवर अर्थव्यवस्थेची अवलंबूनता.

आव्हाने:

• टिकाऊ विकासाचा अभाव: औद्योगिकीकरणासाठी पर्यावरणाची किंमत.
• राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव: जागतिक करार (पॅरिस करार) पालनातील मंदता.
• सामाजिक जागृतीची कमतरता: प्लास्टिक वापर, पाण्याचा अपव्यय यांवर नियंत्रण नसणे.

उपाययोजना:

1. शाश्वत वापराचे मॉडेल:
   • नवीन ऊर्जा स्रोत (सौर, वारा) वापर, जैविक शेतीला प्रोत्साहन.
   • उदा.: भारताचा 2030 पर्यंत 450 GW नवीकरणीय ऊर्जा लक्ष्य.
2. वैश्विक सहकार्य:
   • संयुक्त राष्ट्रांच्या SDG (शाश्वत विकास लक्ष्ये) अंमलबजावणी.
   • संसाधनांचे न्याय्य वितरण (उदा., CO₂ उत्सर्जनावर कर).
3. तंत्रज्ञान आणि नाविन्य:
   • जलसंधारण तंत्रे (उदा., इज्रायलचे ड्रिप सिंचन).
   • परिपत्रक अर्थव्यवस्था (Circular Economy): कचऱ्याची पुनर्चक्रण.

निष्कर्ष:

वैश्विक संसाधन दुविधा ही केवळ पर्यावरणाची समस्या नसून, मानवी अस्तित्वाचा प्रश्न आहे. संसाधनांच्या न्याय्य वाटपासाठी शाश्वत पद्धती, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि वैश्विक एकजूट आवश्यक आहे. भारतासारख्या विकसनशील देशांनी "पर्यावरण आणि प्रगती" या द्वैतासाठी समतोल धोरणे आखणे गरजेचे आहे.