अन्न उत्पादकता आणि इकोसिस्टमची शुद्धता ही आजची गरज आहे." सविस्तर स्पष्ट करा

"अन्न उत्पादकता आणि इकोसिस्टमची शुद्धता ही आजची गरज आहे." सविस्तर स्पष्ट करा.

प्रस्तावना:

वाढत्या लोकसंख्येची अन्नगरजा पूर्ण करण्यासाठी उच्च उत्पादकता आणि पर्यावरणीय संतुलन यात समन्वय साधणे हे २१व्या शतकातील सर्वात महत्त्वाचे आव्हान आहे. "अन्न उत्पादकता आणि इकोसिस्टमची शुद्धता" ही संकल्पना शाश्वत शेतीच्या माध्यमातून पर्यावरणाचे संवर्धन करत अन्नसुरक्षा साधण्यावर भर देते.

वर्तमान परिस्थितीचे आव्हान:

1. पर्यावरणाचा ऱ्हास:
   • रासायनिक शेती: कीटकनाशके आणि रासायनिक खतांचा अतिवापर मृदा आरोग्याचा ऱ्हास, जलप्रदूषण आणि जैवविविधतेचे नुकसान करतो.
   • जलसंकट: पाण्याचा अतिदोहन (उदा., पंजाबमधील भूजल पातळी १० मीटरपर्यंत खाली).
   • जंगलतोड: शेतीसाठी वनक्षेत्र नष्ट करणे (उदा., आमेझॉन) हे हवामान बदलाला चालना देते.
2. जागतिक हवामान बदलाचे परिणाम:
   • अतिवृष्टी, दुष्काळ, आणि तापमानवाढमुळे पिकांचे उत्पादन कमी होत आहे.
   • उदा.: २०२२ मध्ये भारतात गहू उत्पादनात १०% घट.

अन्न उत्पादकता आणि इकोसिस्टम शुद्धतेचा परस्परसंबंध:

• मृदा आरोग्य: नैसर्गिक खतें, कंपोस्टिंग, आणि जैविक शेतीमुळे मृदेची सुपिकता टिकवली जाऊ शकते.
• जैवविविधता: मिश्र पिके, पारंपरिक बियाणे, आणि कीटक-मित्रांना प्रोत्साहन देणे (उदा., मधमाश्या).
• जलसंधारण: ड्रिप सिंचन, पावसाचे पाणी साठवणे (उदा., राजस्थानमधील जोहड प्रणाली).

शाश्वत उपाययोजना:

1. जैविक शेती आणि पारंपरिक पद्धती:
   • परंपरागत बियाणे: ज्वारी, बाजरी, नाचणी सारख्या पिकांवर भर देणे जे कमी पाण्यात वाढतात.
   • सरकारी योजना: पारंपरागत कृषी विकास योजना (PKVY), जैविक शेतीला अनुदान.
2. तंत्रज्ञानाचा वापर:
   • अचूक शेती (Precision Farming): ड्रोन्स आणि सेन्सर्सद्वारे पिकांच्या आरोग्याचे निरीक्षण.
   • जैव-कीटकनियंत्रण: नीम तेल, गोमूत्र यांसारख्या नैसर्गिक उपायांचा वापर.
3. धोरणात्मक बदल:
   • परिपत्रक अर्थव्यवस्था (Circular Economy): कृषी कचऱ्याचे खत किंवा बायोगॅसमध्ये रूपांतर.
   • एग्रोफॉरेस्ट्री: शेतीसोबत झाडे लागवड करणे (उदा., केरळमधील मसाला बागायती).

भारतीय संदर्भात उदाहरणे:

• सिक्किम: भारताचे पहिले १००% जैविक राज्य; मृदा आरोग्य आणि पिक उत्पादनात वाढ.
• महाराष्ट्रातील सह्याद्री प्रकल्प: पाण्याच्या संवर्धनासाठी छोटे धरणे बांधणे.
• मिलेट्स (श्रीअन्न) पुनरुज्जीवन: २०२३ हे "आंतरराष्ट्रीय मिलेट वर्ष" म्हणून पाळणे.

यशस्वी केस स्टडीज:

• केरळची कुट्टनाड शेती: समुद्रसपाटीच्या खाली असलेल्या भागात जैविक तंत्रांद्वारे धान्य उत्पादन.
• आंध्र प्रदेशची ZBNF (शून्य बजेट नैसर्गिक शेती): रासायनिक खतांवर अवलंबन संपवणे.

आव्हाने:

• लहान शेतकऱ्यांना प्रशिक्षणाचा अभाव.
• जैविक उत्पादनांच्या बाजारपेठेत मर्यादित पोहोच.
• जलवायू बदलामुळे अप्रत्याशित हवामानाचा धोका.

निष्कर्ष:

"अन्न उत्पादकता आणि इकोसिस्टम शुद्धता" ही संकल्पना केवळ पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी नव्हे, तर मानवी आरोग्य आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी आवश्यक आहे. शाश्वत शेतीच्या पद्धती, तंत्रज्ञानाचा समावेश, आणि सामुदायिक जागृती यांद्वारे हे साध्य करणे शक्य आहे. भारताने "कृषी आणि पर्यावरण" या द्वैताला एकत्रित करून जागतिक आदर्श ठरायला हवे.