भूकंपाची 'तीव्रता' आणि 'प्रमाण' यामधील फरक स्पष्ट करा आणि भारतातील विविध भागांतील त्याच्या परिणामातील विविधता समजावून सांगा.

Differentiate between the 'intensity' and 'magnitude' of an earthquake and explain its varying impact in different parts of India

भूकंपाची 'तीव्रता' आणि 'प्रमाण' यातील फरक व भारतातील परिणाम

१. तीव्रता (Intensity) vs प्रमाण (Magnitude)

• प्रमाण (Magnitude): भूकंपादरम्यान उर्जेच्या मोठ्यापणाचे वस्तुनिष्ठ मापन. हे रिश्टर किंवा मोमेंट मॅग्निट्यूड स्केलवर मोजले जाते. उदा., 6.5 रिश्टर.
• तीव्रता (Intensity): भूकंपाच्या जोराचा स्थानिक परिणाम. हे मोडीफाइड मर्कली इंटेन्सिटी (MMI) स्केलनुसार (I ते XII) मोजले जाते. उदा., MMI VIII मध्ये इमारती कोसळतात.

२. भारतातील भूकंपप्रवण क्षेत्रे आणि परिणामातील विविधता

अ) हिमालयीन क्षेत्र (झोन V):

• उच्च प्रमाण आणि तीव्रता (उदा., 2005 चा काश्मीर भूकंप).
• कारणे: भौगोलिक सीमा, टेक्टोनिक दबाव.

आ) इंडो-गंगेटिक मैदान (झोन IV):

• मध्यम प्रमाण पण मातीच्या प्रकारामुळे (अलुव्हियल) तीव्रता वाढते. उदा., दिल्लीत भूकंपाचे धोके.

इ) दख्खनचा पठार (झोन II-III):

• कमी प्रमाण पण खोलगट भूकंपांमुळे तीव्रता अधिक (उदा., 1993 लातूर भूकंप).

ई) ईशान्य भारत (झोन V):

• हिमालयाप्रमाणेच धोके. उदा., 1897 चा असममधील भूकंप.

३. परिणामांवर परिणाम करणारे घटक

• मातीचा प्रकार (गाळाची माती तीव्रता वाढवते).
• इमारतींची रचना (भारतातील जुन्या इमारती धोकादायक).
• भूकंपाची खोली (उथळ भूकंप अधिक विनाशकारी).

४. निष्कर्ष

भूकंपाचे प्रमाण आणि तीव्रता यातील फरक समजून घेणे, भारतासारख्या बहुधोकेदेशात योग्य नियोजनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. झोननुसार बांधकाम मानके, सार्वजनिक जागरूकता आणि आपत्कालीन योजना यांना प्राधान्य दिले पाहिजे.