भारतामध्ये दुष्काळग्रस्त क्षेत्रे ओळखण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या निकषांवर (मापदंडांवर) भाष्य करा.

Comment on the criteria of identifying Drought Prone Areas in India.

परिचय

भारतात दुष्काळग्रस्त भाग ओळखण्यासाठी विविध वैज्ञानिक, पर्यावरणीय आणि सामाजिक-आर्थिक निकष वापरले जातात. हे निकष शासनाच्या धोरणनिर्मिती आणि हस्तक्षेप योजनांसाठी महत्त्वाचे आहेत.

मुख्य निकष

• पर्जन्यमानातील चढ-उतार:
  वार्षिक पर्जन्याची सरासरी आणि त्यातील अनिश्चितता (वार्षिक ६०० मिमी पेक्षा कमी पाऊस असलेले क्षेत्र).
• शेतीवर अवलंबूनता:
  पावसावर अवलंबून असलेल्या कोरडवाहू शेतीचे प्रमाण आणि पीक उत्पादनातील नियमित घट.
• मृदेची स्थिती:
  जमिनीची ओलितता धारण करण्याची क्षमता (वालुकामय मृदा असलेले प्रदेश).
• पाण्याच्या स्रोतांची उपलब्धता:
  भूगर्भातील पाण्याची पातळी, नद्या, तलाव आणि धरणांमध्ये पाण्याचे प्रमाण.
• सामाजिक-आर्थिक सूचक:
  गरिबी, रोजगारातील अनिश्चितता आणि पलायन यासारखे घटक.

शासकीय उपाययोजना

• दुष्काळग्रस्त क्षेत्र कार्यक्रम (DPAP) अंतर्गत २०% पेक्षा अधिक दुष्काळग्रस्त तालुके.
• भारतीय हवामान विभाग (IMD) द्वारे मान्सूनच्या अंदाजावर आधारित माहिती.
• सेंद्रिय आणि उपग्रह-आधारित तंत्रज्ञान (उदा. NDVI) चा वापर.

निष्कर्ष

या निकषांद्वारे दुष्काळाच्या धोक्याचे सामाजिक-पर्यावरणीय प्रभाव समजून घेऊन, शासन योग्य पावले उचलू शकते. 'राष्ट्रीय दुष्काळ सूचकांक' सारख्या आधुनिक साधनांसह या निकषांचा सतत विकास होत आहे.