"शहरी स्थिरतेसाठी ग्रामीण टिकाऊपणा आवश्यक आहे." एकात्मिक विकास दृष्टिकोनाच्या पार्श्वभूमीवर विधानावर चर्चा करा.

"शहरी स्थिरतेसाठी ग्रामीण टिकाऊपणा आवश्यक आहे."
एकात्मिक विकास दृष्टिकोनाच्या पार्श्वभूमीवर विधानावर चर्चा

प्रस्तावना:

शहरी आणि ग्रामीण भाग हे परस्परावलंबी असून, एकाच आर्थिक-सामाजिक व्यवस्थेचे घटक आहेत. "शहरी स्थिरतेसाठी ग्रामीण टिकाऊपणा आवश्यक आहे" या विधानाचा मूळ हेतू हा आहे की, शहरी विकासाचा पाया ग्रामीण समृद्धीवर अवलंबून असतो. एकात्मिक विकास दृष्टिकोन (Integrated Development Approach) म्हणजे शहरी आणि ग्रामीण भागातील संसाधनांचे समतोल वाटप, त्यांच्यातील आर्थिक-सामाजिक दुवे मजबूत करणे आणि पर्यावरणीय स्थिरता साधणे होय.

ग्रामीण टिकाऊपणा का आवश्यक?

1. शहरी प्रवासातील दबाव कमी करणे:
   - ग्रामीण भागात रोजगार, शिक्षण, आरोग्यसेवा यांची सोय नसल्यामुळे लोक शहरांकडे स्थलांतर करतात. उदा., महाराष्ट्रातील मराठवाड्यातील तरुण मुंबई-पुणे येथे रोजगारासाठी स्थलांतरित होतात. ग्रामीण टिकाऊपणा (सूक्ष्म उद्योग, कृषी-आधारित व्यवसाय) म्हणजे स्थलांतराचा दर कमी होणे आणि शहरी झुग्गीवस्त्यांवरील ताण कमी होणे.
2. अन्नसुरक्षा आणि संसाधनांचा पुरवठा:
   - शहरांसाठी अन्न, पाणी, कच्चा माल हा ग्रामीण भागाकडूनच येतो. उदा., पंजाब-हरियाणाच्या शेतीमुळे देशभरातील शहरांना गहू पुरवठा होतो. ग्रामीण भागातील जलसंधारण, जैविक शेती, मृदा सुपिकता यांमध्ये गुंतवणूक केल्याशिवाय शहरांची अन्नसुरक्षा धोक्यात येऊ शकते.
3. पर्यावरणीय समतोल राखणे:
   - ग्रामीण भागातील वनसंवर्धन, जलस्रोत, हवामानबदलाचे नियमन हे शहरी पर्यावरणावर परिणाम करते. उदा., हिमालयातील वनतोड मुळे गंगा नदीचे प्रवाह कमी होणे, दिल्ली-कानपूरसारख्या शहरांसाठी पाणीटंचाई निर्माण करते.
4. आर्थिक स्थिरतेसाठी ग्रामीण बाजारपेठ:
   - ग्रामीण भाग हा शहरी उद्योगांसाठी कच्चा माल आणि ग्राहकीय बाजारपेठ दोन्ही प्रदान करतो. उदा., महाराष्ट्रातील कोकणातील काजू उत्पादन मुंबईच्या प्रक्रियागटांसाठी आधारभूत आहे.

एकात्मिक विकासाची आवश्यकता:

• भौतिक पायाभूत सुविधांचा समावेश: ग्रामीण रस्ते, इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी, शिक्षणक्षेत्रातील गुंतवणूक (उदा., भारतनेट प्रकल्प).
• रोजगार निर्मिती: MGNREGA सारख्या योजनांद्वारे ग्रामीण रोजगार वाढवणे, शेतीव्यतिरिक्त व्यवसाय (डेअरी, हस्तकला) प्रोत्साहन.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: डिजिटल इंडिया मोहिमेद्वारे ग्रामीण भागातील लोकांना ऑनलाइन सेवा पुरवणे.

आव्हाने:

• शहरी केंद्रीकृत नियोजन: बहुतेक योजना शहरी गरजांवर लक्ष केंद्रित करतात.
• ग्रामीण कर्जबाजारीपणा आणि बेरोजगारी: शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या हे गंभीर समस्या.
• जलवायू बदलाचे परिणाम: ग्रामीण शेतीवर हवामानाचा प्रतिकूल प्रभाव.

उपाययोजना:

• ग्रामीण-शहरी क्लस्टर विकास: उदा., गुजरातमधील "सागरमला प्रकल्प" ज्यामध्ये गावे आणि शहरे यांच्यात आर्थिक दुवे विकसित केले गेले.
• सहकारी संस्था मजबूत करणे: अमूल डेअरीचे उदाहरण, ज्यामुळे ग्रामीण शेतकरी शहरी बाजारपेठेशी जोडले गेले.
• पर्यावरण-अनुकूल शेती: जैविक शेतीला प्राधान्य देणे, जलसंधारण तंत्रज्ञानाचा प्रसार.

शहरे आणि गावे यांच्यातील दरी भरून काढण्यासाठी एकात्मिक विकास दृष्टिकोन हा एकमेव उपाय आहे. ग्रामीण टिकाऊपणा म्हणजे केवळ शेतकऱ्यांचे भले नव्हे, तर शहरी स्थिरतेचा पाया आहे. "गाव आधी, शहर नंतर" या तत्त्वावर आधारित धोरणांमुळेच भारतासारख्या बहुस्तरीय देशात समतोल विकास साधता येईल.