'मेंडर' या शब्दाची व्याख्या करा आणि एंट्रेंच्ड मेन्डर आणि इनग्रोन मेंडरच्या मूलभूत वैशिष्ट्यांचे वर्णन करा.

"मेंडर" ची व्याख्या

मेंडर म्हणजे नदीच्या मार्गातील वळणदार किंवा घुंघराले भाग. ही वळणे नदीच्या प्रवाहामुळे निर्माण होतात, ज्यामध्ये पाण्याचा वेग बाह्य बाजूस (बहिर्वक्र भाग) अधिक असतो, ज्यामुळे तेथे घर्षण होते व खोल खंदक तयार होतात, तर आतील बाजूस (अंतर्वक्र भाग) पाण्याचा वेग कमी होऊन गाळ साठतो. ही प्रक्रिया सपाट प्रदेशातील नद्यांमध्ये स्पष्टपणे दिसते.

एंट्रेंच्ड मेंडर (Entrenched Meander)

मूलभूत वैशिष्ट्ये:

• निर्मिती: भूपृष्ठाच्या झटपट उत्थान (तांदूळ उचल) किंवा समुद्रसपाटी घसरण्यामुळे नदी खाली खोलवर कोरली जाते, पण तिचा मेंडरदार मार्ग बदलत नाही.
• आकार व रचना: सममितीय V-आकाराचे खोरे. दोन्ही बाजूंना तीव्र उतार आणि अरुंद तळ. खोऱ्याची खोली जास्त, पण रुंदी कमी.
• विशेषता: नदीला बाजूंना विस्तारण्याची संधी मिळत नाही, त्यामुळे फक्त उभ्या घर्षणामुळे खोरे तयार होते.
• उदा.: कोलोराडो नदीचे ग्रँड कॅन्यनमधील मेंडर.

  ___________________________  
 /                           \  
|                             |  
|         नदी प्रवाह          |  
 \___________________________/  
(सममितीय V-आकार, दोन्ही बाजू तीव्र उतार)

इनग्रोन मेंडर (Ingrown Meander)

मूलभूत वैशिष्ट्ये:

• निर्मिती: नदी हळूहळू खाली कोरत जाते आणि बाजूकडेही वाहते, ज्यामुळे एका बाजूला घर्षण (अंडरकट स्लोप) आणि दुसऱ्या बाजूला गाळ साठ (स्लिप-ऑफ स्लोप) होतो.
• आकार व रचना: असममित खोरे; एक बाजू तीव्र उतार (अंडरकट), तर दुसरी बाजू सौम्य उतार (गाळ साठ). खोऱ्याची रुंदी एंट्रेंच्ड मेंडरपेक्षा जास्त.
• विशेषता: नदीचा प्रवाह आडवा आणि उभ्या दोन्ही दिशेने कार्यरत असतो.
• उदा.: यूके मधील वाय नदी.

   _________________________  
  /                         \  
 /                           \  
|        नदी प्रवाह          |  
 \                           /  
  \_________________________/  
(असममित आकार: डावीकडे तीव्र उतार, उजवीकडे गाळाचा साठा)

तुलनात्मक तक्ता

वैशिष्ट्य	एंट्रेंच्ड मेंडर	इनग्रोन मेंडर
खोऱ्याचा आकार	सममितीय, V-आकार	असममित, एकतर्फी उतार
उतार	दोन्ही बाजू तीव्र	एक बाजू तीव्र, एक सौम्य
निर्मितीचे कारण	झटपट भूपृष्ठ उत्थान	हळूवार बाजूकडे घर्षण
उदाहरण	ग्रँड कॅन्यन (कोलोराडो)	वाय नदी (यूके)

निरीक्षण

1. एंट्रेंच्ड मेंडर हे भूगर्भीय उत्थानामुळे तयार होतात आणि त्यांची वळणे अरुंद व खोल असतात.
2. इनग्रोन मेंडर मध्ये नदी बाजूला सरकत जाते, ज्यामुळे असममित खोरे निर्माण होतात.
3. दोन्ही प्रकारात नदीचा घर्षण-साठण प्रक्रिया महत्त्वाची भूमिका बजावते.