टेकड्या आणि डोंगरउतारांमध्ये पर्यावरणाच्या वाढत्या ऱ्हासाची प्रमुख कारणे सांगा आणि त्याचा खाली-खोऱ्यातील प्रभाव सांगा.

टेकड्या आणि डोंगरउतारांमध्ये पर्यावरणाच्या ऱ्हासाची प्रमुख कारणे आणि खोऱ्यांवरील प्रभाव

१. पर्यावरणीय ऱ्हासाची प्रमुख कारणे

• अ. वनतोड (Deforestation)
  - झाडे कापल्यामुळे मातीची धूप वाढते.
  उदाहरण: सह्याद्री पर्वतरांगेतील वनतोड → कोकणातील गाळ साचणे.
• आ. अविवेकी शेती (Unsustainable Farming)
  - ढालगिरी भागातील पारंपारिक शेतीमुळे मातीची सुपीकता कमी होते.
• इ. खनन (Mining)
  - खुल्या खाणींमुळे डोंगरउतार अस्थिर होतात व प्रदूषण वाढते.
  उदाहरण: छोटा नागपूर पठार - जमीन कोसळणे.
• ई. नागरीकरण व रस्ते बांधकाम
  - होटेल्स व रस्त्यांमुळे भूस्खलनाची शक्यता.
  उदाहरण: चारधाम महामार्ग प्रकल्प - भूस्खलन वाढ.
• उ. हवामान बदल (Climate Change)
  - तापमानवाढ, अनियमित पाऊस मुळे असंतुलन.
  उदाहरण: केदारनाथ आपत्ती २०१३.
• ऊ. चराऱ्यांचा अतिवापर (Overgrazing)
  - गुरे चरतात तेव्हा वनस्पती झपाट्याने नष्ट होतात.

२. खाली-खोऱ्यांवरील प्रभाव

• अ. मातीची धूप व गाळ साचणे
  - नद्यांमध्ये गाळ → पुराचा धोका वाढतो.
  उदाहरण: केरळ पुर, २०१८.
• आ. पाण्याचा दर्जा घट
  - विषारी रसायनांमुळे पाण्याचे प्रदूषण.
  उदाहरण: गोवा - जुआरी नदी प्रदूषण.
• इ. भूजल पातळीत घट
  - जलसंधारण कमी → विहिरी कोरड्या पडतात.
• ई. जैवविविधतेत घट
  - प्राण्यांचे व पक्ष्यांचे आवास नष्ट.
  उदाहरण: पश्चिम घाट - ईगल प्रजाती घट.
• उ. सामाजिक-आर्थिक परिणाम
  - शेती नुकसान, स्थलांतर.
  उदाहरण: मनाली, हिमाचल प्रदेश.

३. उपाययोजना

• पुनर्वनीकरण व स्थानिक वृक्षलागवड
• पायऱ्यांच्या स्वरूपातील शेती
• सतत व जैविक शेतीचे प्रोत्साहन
• खनिज उत्खननावर कठोर नियंत्रण
• समुदाय-आधारित संसाधन व्यवस्थापन

उदाहरण: चिपको आंदोलन - पर्यावरण रक्षणासाठी लोकसहभाग.

आकृती:

निष्कर्ष

टेकड्या व डोंगरउतारांचे संवर्धन केल्याशिवाय खालील खोऱ्यांचे पर्यावरणीय व सामाजिक आरोग्य टिकवणे अशक्य आहे. म्हणूनच या निसर्गसंपत्तीचे संरक्षण ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे.