भूकंपाची 'तीव्रता' (Intensity) आणि 'प्रमाण' (Magnitude) यामधील फरक स्पष्ट करा आणि भारतातील विविध भागांमध्ये त्याचा परिणाम वेगवेगळा का होतो, याचे स्पष्टीकरण द्या

Differentiate between the 'intensity' and 'magnitude' of an earthquake and explain its varying impact in different parts of India.

भूकंपाची 'तीव्रता' आणि 'प्रबलता' यातील फरक व भारतातील त्याचे परिणाम

प्रस्तावना:

भूकंपाची "तीव्रता" (Intensity) आणि "प्रबलता" (Magnitude) ही दोन वेगळी संकल्पना आहेत, जी भूकंपाच्या ऊर्जा आणि त्याच्या परिणामांचे मूल्यमापन करतात. भारतातील विविध भौगोलिक प्रदेशांमध्ये या घटकांवर अवलंबून भूकंपाचे परिणाम बदलतात.

तीव्रता (Intensity) vs प्रबलता (Magnitude):

पैलू	तीव्रता	प्रबलता
व्याख्या	भूकंपामुळे एखाद्या ठिकाणी जाणवलेल्या प्रभावाची पातळी (उदा., इमारतींचे नुकसान).	भूकंपात सोडल्या गेलेल्या एकूण ऊर्जेचे मोजमाप (उदा., रिश्टर स्केल).
मापन पद्धत	मर्कली स्केल (I-XII) वर मोजली जाते.	रिश्टर किंवा मोमेंट मॅग्निट्यूड स्केल वर मोजली जाते.
निर्धारक घटक	एपिसेंटरपासूनचे अंतर, भूगर्भीय रचना, इमारतींची ताकद.	भूकंपाच्या स्रोतात (हायपोसेंटर) उत्सर्जित ऊर्जा.

भारतातील विविध प्रदेशांवरील परिणाम:

1. हिमालयीन क्षेत्र (सीझमिक झोन V):
   प्रबलता: उच्च (उदा., १९५० चा असम भूकंप – ८.६ रिश्टर).
   तीव्रता: एपिसेंटरजवळील भागात अत्यंत उच्च.
2. इंडो-गँजेटिक मैदान (सीझमिक झोन IV):
   उदाहरण: २००१ चा भुज भूकंप (७.७ रिश्टर).
3. दख्खनचा पठार (सीझमिक झोन II-III):
   प्रबलता: मध्यम (उदा., लातूर भूकंप – ६.४ रिश्टर).

निष्कर्ष:

प्रबलता भूकंपाच्या ऊर्जेचे सार्वत्रिक मोजमाप आहे, तर तीव्रता ही त्याच्या स्थानिक प्रभावांची सापेक्ष पातळी आहे. भारताच्या भौगोलिक विविधतेमुळे या दोन्ही घटकांचे परिणाम प्रदेशानुसार बदलतात.