एक पारिस्थितिक तंत्र म्हणून बायोस्फीअरच्या स्वरूपाचा लेखाजोखा द्या

बायोस्फीअर (पारिस्थितिक तंत्र)

1. परिचय

बायोस्फीअर हे पृथ्वीवरील सर्व सजीव (वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव) आणि त्यांच्या भौतिक पर्यावरण (लिथोस्फीअर, हायड्रोस्फीअर, वातावरण) यांच्या परस्परसंवादातून निर्माण झालेले "जीवनाचे आवरण" आहे. हे एक गतिमान पारिस्थितिक तंत्र आहे, जेथे ऊर्जा प्रवाह, पोषक चक्रे आणि जैवविविधता यांचे जाळे कार्यरत असते.

2. बायोस्फीअरची संरचना

          _____________________________
         |       वातावरण              |
         |  (ऑक्सिजन, CO₂, हवामान)    |
          ‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾
                   /           \
                  /             \
  ____________/____         ____\____________
 |  लिथोस्फीअर       |       |   हायड्रोस्फीअर    |
 | (जमीन, मृदा, खनिजे) |       | (समुद्र, नद्या, तलाव) |
  ‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾         ‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾
          \                         /
           \         बायोस्फीअर        /
            \  (सर्व सजीव: वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव) /
             ‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾‾
    

स्पष्टीकरण:

• त्रिस्तरीय संरचना: बायोस्फीअर हे लिथोस्फीअर, हायड्रोस्फीअर, वातावरण यांच्या छेदनबिंदूवर अवलंबून आहे. उदा., मॅंग्रोव्ह जंगले (सुंदरबन).
• जैविक घटक: उत्पादक (वनस्पती), उपभोक्ता (प्राणी), अपघटक (सूक्ष्मजीव).
• अजैविक घटक: सौरऊर्जा, मृदा, जलस्रोत.

3. बायोस्फीअरची कार्ये

ऊर्जा प्रवाह:

    [सूर्य]  
       ↓  
[वनस्पती (उत्पादक)] → प्रकाशसंश्लेषण  
       ↓  
[शाकाहारी (प्राथमिक उपभोक्ता)]  
       ↓  
[मांसाहारी (द्वितीयक उपभोक्ता)]  
       ↓  
[अपघटक (सूक्ष्मजीव)] → ऊर्जेचे पुनर्वितरण  
    

स्पष्टीकरण:

• 10% नियम: प्रत्येक टप्प्यावर फक्त 10% ऊर्जा पुढे स्थानांतरित होते.
• पोषक चक्रे: कार्बन, नायट्रोजन, जलचक्राद्वारे संतुलन राखले जाते. उदा., वनस्पती CO₂ शोषून ऑक्सिजन निर्माण करतात.

4. धोके आणि संवर्धन

मानवी प्रभाव:

जंगलतोड → नैसर्गिक आवास नष्ट → जैवविविधता कमी  
   ↓  
CO₂ वाढ → ग्लोबल वॉर्मिंग → समुद्रपातळी वाढ  
    

संवर्धन उपाय:

• आंतरराष्ट्रीय करार: पॅरिस करार (हवामान बदल), CBD (जैवविविधता).
• संरक्षित क्षेत्रे: भारतातील 18 बायोस्फीअर रिझर्व्ह (उदा., निलगिरी, सुंदरबन).
• स्थायी पद्धती: जैवशेती, नवीकरणीय ऊर्जा.

5. भारतीय संदर्भ

• जैवविविधता हॉटस्पॉट: पश्चिम घाट (UNESCO), हिमालय.
• योजना: राष्ट्रीय हरित हद्द (30% जमीन वनीकरण), नॅशनल बायोडायव्हर्सिटी ऍक्ट, 2002.

बायोस्फीअर हे पृथ्वीवरील जीवनाचे "जैविक इंजिन" आहे. याचे संतुलन टिकवण्यासाठी:

• समग्र धोरणे: सर्क्युलर इकॉनॉमी, सामुदायिक सहभाग (उदा., चिपको आंदोलन).
• पर्यावरणीय नीती, SDG 13 (हवामान कृती) आणि SDG 15 (जमिनीवरील जीवन) चा अभ्यास.